Edebîyat Vatiş Nîyo Teswîrkerdiş o

Hesen Dilawer Dêrsimî (Hasan Alkış) hepisxane ra mi rê kitabê xo Deyndar sey dîyarî şawito. Ez ey rê zaf sipas kena. Seba ke hepisxane ra ameyo, mi sey hedîyeyêka pîroze xo het sevekna û bi heskerdiş dest bi wendiş kerd. Mektuba ke mi rê kitabî reyde şawita de vano “Biwane û ser o binuse.” Ez do binusî la keyfê Hesenî nuştişê mi rê yeno yan nîno, a nuqta meçhul a!

Kitab 140 rîpelî yo û Weşanxaneyê Vateyî ra Îstanbul de 2014 de çap bîyo. Ez nêzana nuştoxî destpêk de senî nuşto, çiqas redakte bîyo la ziwanê xo hende xirab nîyo labelê baş zî nîyo.

Ez wazena xeletîyanê ziwanî ra çend nimûneyan bidî û bivîyarî. Mesela, vano “Hewldayena domanan tayê encam zî da.” (r. 69) Tîya de hîna zaf “encamdayîş” bala mi ant, mi gore no qalib tam tirkî yo. Yanî “sonuç vermek”. Ancî vano “Embaz Husên, nêzdîbîyayîşê ma bi dînî, ti zanenî.” (r. 72) Yanî tîya de “nêzdîbîyayîş” herinda “yaklaşım”ê tirkî de şuxulnayo la çi heyf ke “nêzdîbîyayîş”ê ma a mana de nêbeno. Vano “Ez wazena parêznayîşê xo yê sîyasî bikera.” (r. 85) Bin de vato “paraznayîşê xo”. Ancî vato “greva vêşanîya bêdeme” ke mi sey “zamansız açlık grevi” fehm kerd. Hewna “babete bedelnaye (r. 96)”, “babed xelasnaybî (r. 97)” yani “konuyu değiştirdi”, “konuyu geçmişti”yê tirkî yê. “Zerrîya to de persgirekode muhîm esto.” (r. 98) Tirkîya ci sey “Gönlünde/yüreğinde önemli bir sorun var.” fehm beno. Kirdkî de “zerrî” hîna zaf manaya razber de la “qelb” manaya şênber de ya. Ancî zerrî de persgire beno, ez bi xo nêzana. “O wext persgirek çin o.” (r. 102) Yani “O zaman sorun yok.” “Eke binê nê şertan de hepisxane de bêro girewtene… (r. 126)” Mi qet nêdîyo ke kurdkî de bin ya serê şertan estbîyo.

Bi nê çend nimûneyan zî aseno ke însanê ma gama ke ziwanê xo qisey kenê, tirkî fikirîyenê. Bi mentiqê tirkî kurdkî nusenê yan zî qisey kenê. No çî zaf zerar dano ziwanê ma. Mevajîn ke xebata nuştekî de, edebîyat de nê hawa xeletî bibê, xora êdî keyeyê ziwanê xeripîya!

Kitabê Hesenî Deyndarî ser o îbareyê “roman”î nuşte yo. Ez bi xo zaf hes kena ke edebîyatê ma pêt bo, xurt bo, aver şiro; şîîr, hîkaye û romanê ma zaf bê. La herçiqas nika new kitabê kirdkî sey roman bihesibîyê zî mi gore hema zî kirdkî de roman çin o. Belkî mîyanê ê bînan de tayê estbê ke merdim  zor bido xo vajo “roman” ê la kitabê Hesenî roman nîyo. Çîyê ke Hesenî kitabê xo de nuştê, eger rasterast sey xatirayanê xo, sey cuya xo ya şexsî û malbatî, bi fekê xo, bi terzê bîyografî û bi hawayêko realîst binuştêne, hîna meqbul û erjaye biyêne. Mesela, behsê cuya dewa xo bikerdêne, behsê zîyar û dîyaranê ê doran bikerdêne, behsê edetan û bawerîya elewîtîye bikerdêne, zaf zaf baş bîyêne.

Seba ke bi fekê kesê hîrêyinî çîyanê ke o zano, o şinasneno xo rê qisey kerdo, ancax yew eqrebayê ey, ma vajin birayê ey biwano, fehm keno ke o ha se vano. La wendoxî tam fehm nêkenê. Mesela, vano “Vewre wexto ke bîyêne kurşe, o çax domanan xo germ pîştêne têra, tawik, kayix, naylon ûsb. girewtêne şîyêne Dîyarê Qîrî, uca ra xo verdêne ra, hetanî cêr xîj bîyêne ameyêne.” (r. 18) Sey wendoxêk mi fehm kerd ke “Dîyarê Qîrî” yew cayo berz o, la verê çimê mi de manzarayêk nêvirazîya. Ancax dewijê Hesenî biwanî, zanî o ha se vano. Ancî behsê “Goşkar Babayî” keno, ez tey vejena ke yew zîyareta elewîyan a la beno ke sewbîna wendoxî qet fehm nêkerê. Çunke metn de derheqê Goşkar Babayî de melumat çin o. Mesela, Peter Willy gama ke behsê Diza Alamutî keno, verê çimê wendoxî de yew sîluet beyan beno. La qiseykerdişê Hesenî de merdim ne Dîyarî Qîrî vîneno, ne Goşkar Babayî ne zî sewbîna cayan.

Kitabê Hesenî de meseleyî heme wina ser ra, qewlê tirkan ra “kestirmeden ve üstten” qisey benê ke hişê merdimê de tu teswîrêk peyda nêbeno. Mesela, wina vano: “Husên bi rojan îşkenceya girane ra vîyart. Peycû vejîya mehkeme, savcî û hakîmî derheqê ey de qerar girewt. Ereba polîsan o berdêne hepisxane. Wexto ke amayî nêzdîyê hepisxaneyî û hepisxane dûrî ra asa, yew polîsî bi destê xo hepisxane nîşan kerd… (r. 77)” Ez zor dana xîyalê xo ke nê qiseykerdişî ra çîyê fehm bikerî, la tena eşkena destê polîsî bivînî ke cayêk îşaret keno. Êyê bînî nênê verê çimê mi, xeyalê mi de nêvirazîyenê. Husên bi rojan îşkence ra vîyarto, mehkema bîyo, qerar gêrîyayo la ez tu çîyêk nêvînena. Husên dûrî ra hepisxaneyî vîneno la ez nêvînena. Wendoxî senî û kotî ra bizanê ke “îşkenceya girane” çi ya?

Qiseykerdişo edebî wina nîyo! Edebîyat ganî wina teswîr bikero ke wendox bi xo bivîno çîyo ke beno îşkence yo, hem zî îşkenceyo giran. Mesela, Aleksandr Soljenitsin kitabê xo “Один день Ивана Денисовича” (Cuya Ivan Denisoviçî ra Rojêk) de behsê rojêka mehkumêk ke kampa xebate ya Yewîya Sovyetan de keno. Gama ke merdim kitabê Aleksandr Soljenitsinî waneno, wendox zî Ivan Denisoviçî reyde a kampe de ciwîyeno.

Hesen kitabê xo de, haydî ma vajin “roman”ê xo de, vano: “Hepisxane hem cayê çînbîyayîşî hem cayê tênabîyayîşî hem zî cayê xoverdayîşî yo. Seba ke merdim hemver serdestan xo bipawo ganî merdim xo ver bido. Xoverdayîş bi beden, bi fikir, bi ruh, bi bawerî, bi ciwîyayîşî êno ware. Êyê ke kewenê hepisxane na rastîye musenê. Gorê na rastîye xo amade kenê ke do bişîkîyê linganê xo ser o vinderê. Ê ke xo nîya amade mekerê do bikewerê.” (r. 84)

Nê vateyî çiqas gird û bidîa benê wa bibê, muhîm nîyo! Çîyo muhîm no yo, eke merdim nameyê wendoxan ser o hetê edebîyatî ra biewnîyo, çi heyf ke wendox tu çîyêk nêvîneno û ci ra nêmuseno.

Vano “Hêrîşê hepsîyan kerdiş tu wext kêm nêbîyêne. Demê êrîşî de gardîyan û leşkeran îşkence bi înan kerdêne. (r. 91)” Ez wazena bizanî ke senî hêrîşê hepsîyan bîyêne, gardîyan û leşkeran senî îşkence kerdêne? La ney, tu çîyêk nêkeweno verê çimê wendoxî.

Edîb o yo ke, bîyenan sey manzara teswîr keno, nîşan dano. Muhakeme û qerar paweyê wendoxî verdano. Yanî ti bîyene nîşan bide, wendox bi xo tey vejeno ke “hêrîş” çi yo, “îşkence” çi yo. Ancî “bi beden, bi fikir, bi ruh, bi bawerî xoverdayîş” çi yo, wa wendox bi xo bivîno. Mesela, behsê “grevê vêşanîye” keno la hîsîyat û xeyalê wendoxî de tu çîyêk nêvirazîyeno. Oxro ke edebîyat de, gama ke behsê grevê vêşanîye beno gereka wendox bi xo zî vêşan bibo.

Neke tena Hesenî de, zafê kesan de wina yo. Edebîyatê ma de no hawa qiseykerdiş rengêko sereke yo. Yanî vatiş esto la teswîrkerdiş çin o! Edîbê ma bi xo vanê, bi xo tesbît kenê, bi xo qerar danê. Senî? Mesela, edîbê ma vanê “Zerîfa cinîyêka zaf rindeke bî, zaf birehm û şefqet bî.” La wendox nê çîyan nêvîneno. Oxro ke ganî edîb Zerîfa wina nîşan bido, wina teswîr bikero ke wendox bi xo bivîno û qerar bido ke “Zerîfa cinîyêka zaf rindeke, birehm û şefqet” a. Eke edîb vajo, no nêbeno edebîyat. Çîyo ke edîbê ma kenê, wendoxî rê tena wendiş maneno; wendişo rijî, bêtehm û zehmetin. Hende zehmetin ke eynî sey hemaltî. Çunke zafê edîbê ma bi no qayde wendoxan hemalê xo hesibnenê.

Hesen destpêkê kitabê xo de vano “Eke bi nuştena nê kitabî game kî bo ziwanê ma rê xizmet bêro kerdêne, ez zaf keyfweş bena û na mi rê xelat û rûmetêda pîl a.” Helbet nîyetê Hesenî pak o labelê na saeta ra pey bi no hawa fayde nêreseno edebîyat û ziwanê ma. Çunke êdî dinyayêk lîteraturê ma virazîyayo. Na saete ra pey ma rê kalîte lazim o. Çîyo kalîteyin ma “gamê” aver beno, sewbîna zaf faydeyê nuştişî çin o. Xora eke çîyêk de fayde çin bo “xelat” û rûmet”ê xo zî hende zêde çin o.