Kêz Xatûne

Yew beno, yew nêbeno. Yew molmolike bena. Nameyê aye zî Kêz Xatûne a.

Rojêk ena Kêz Xatûne wurzena xwu xemelnena, kewena serê rayir û dirban ke xwu rê mêrde bivîno.

Şina, şina raştê yew citêrî yena. Citêr vano:

- Kêzê kêzê

Kêz Xatûnê

Ling şimikê

Reqreqûnê

Ti ser a şina?

Kêz Xatûne vana:

- Ez xwu rê mêrde geyrena.

Citêr vano:

- Mi başêrî! Bêre mi marre bike.

Kêz Xatûne vana:

- Citêr, gama ke ti bidê mi ro, ti go bi çi bidê mi ro?

Citêr vano:

- Ez o bi misasîya xwu bidî to ro.

Kêz Xatûne vana:

- Nê! Ez to nêgêna.

Kêz Xatûne, hewna kewena rayir. Şina, şina raştê yew şiwaneyî yena. Şiwane Kêz Xatûne ra perseno, vano:

- Kêzê kêzê

Kêz Xatûnê

Ling şimikê

Reqreqûnê

Ti ser a şina?

Kêz Xatûne vana:

- Ez ha xwu rê mêrde geyrena.

Şiwane vano:

- Mi başêrî! Bêre mi marre bike.

Kêz Xatûne vana:

- Şiwane, gama ke ti bidê mi ro, ti go bi çi bidê mi ro?

Şiwane vano:

- Ez o bi çuwaya xwu bidî to ro.

Kêz Xatûne vana:

- Nê! Ez to zî nêgêna.

Kêz Xatûne, ancî kewena rayir. Şina, şina raştê yew herî yena. Her Kêz Xatûne ra perseno, vano:

- Kêzê kêzê

Kêz Xatûnê

Ling şimikê

Reqreqûnê

Ti ser a şina?

Kêz Xatûne vana:

- Ez ha xwu rê mêrde geyrena.

Her vano:

- Mi başêrî! Bêre mi marre bike.

Kêz Xatûne vana:

- Hero, gama ke ti bidê mi ro, ti go bi çi bidê mi ro?

Her, her di linganê xwu yê verînan dareno we, binê simanê xwu yê nalekerdeyan nîşan dano. Dima bi her di linganê xwu yê peyînan çutmekî zîtikan erzeno, vano:

- Ez o bi paskulanê xwu bidî to ro.

Kêz Xatûne vana:

- Nê! Ez to zî nêgêna.

Kêz Xatûne, ancî kewena rayir. Şina, şina raştê yew merreyî yena. Merre Kêz Xatûne ra perseno, vano:

- Kêzê kêzê

Kêz Xatûnê

Ling şimikê

Reqreqûnê

Ti ser a şina?

Kêz Xatûne vana:

- Ez ha xwu rê mêrde geyrena.

Merre vano:

- Mi başêrî! Bêre mi marre bike.

Kêz Xatûne vana:

- Gama ke ti bidê mi ro, ti go bi çi bidê mi ro?

Merre vano:

- Ez o bi boça xwu bidî to ro.

Kêz Xatûne destê xwu dana boça merreyî, ewnîyena ke boça ci nermek a, teklîfê merreyî qebûl kena. Û xwu rê ey marre kena.

Veyweyê xwu kenê. Benê veywe û zama.

* * *

Rojêk, wesar o, dinya weş biya. Kêz Xatûne vana:

- Mêrde, ma payîzî ra nat dere nêkerdo. Cilê ma heme biyê qirêjin, edim biyê. Wurze, hetê mi bike, ma şêrê dere.

Her di piya wurzenê kinc-mincanê xwu kenê teşte, Kêz Xatûne, şimikanê xwu yê reqreqûnan kena xwu payî, teşte dana serê milê xwu. Merre zî çembileyê lênî de gêno erzeno polê xwu û şinê dere.

Şinê şinê, raştê yew royî yenê. Merre vano:

- Kêz Xatûn, ma xwu rê verê enê royî de dereyê xwu bikerê.

Kêz Xatûne ewnîyena awa royî ra, eke wesar o, koyan de vewre helîyaya, himehim kewto royî ser, awe pêlan dana. Gama ke ewnîyena dewxa aye şina. Vana:

- Robarî mişe ye, avî xuşe ye. [1]

Yanî vana awe zaf a. Eke şimikê mi bişeqetîyo, ez awe de şina.

Kêz xatûne û mêrdeyê xwu şinê şinê, raştê yew dereyî yenê.

Merre vano:

- Kêz Xatûn, ma xwu rê verê enê dereyî de kincanê xwu bişuwê.

Kêz Xatûne ewnîyena awa dereyî ra, eke wesar o, koyan de vewre helîyaya, himehim kewto dereyî ser, awe nat ginena zinaran ro, wet ginena kendalan ro. Gama ke ewnîyena dewxa aye şina. Vana:

- Newalî kûr e, avî dûr e. [2]

Yanî vana awa dereyî zaf xorîn herekîyena. Dorê dereyî zî heme zinar o. Destê mi nêreseno ci ke ez awe biyarî. Eke şimikê mi bişeqetîyê, ez awe de şina.

Kêz Xatûne û mêrdeyê xwu şinê şinê, raştê yew çalika rêça simê gayî yenê. Vartî varaya, awe rêça simê gayî de biya gole. Kêz Xatûne vana:

- Mêrde, ma xwu rê verê ena gole de dere bikerê.

Kêz Xatûne, kuçike virazena. Merre zî şino qirşikan, birran dano arê. Adir kenê we. Lênê xwu kenê pirrî awe, danê kuçike ser. Hema ke awe nêbiya germin, a game de, merre goşanê xwu qît keno, bala xwu dano ke peyê qotî ra vengê def û zirna yeno.

Merre Kêz Xatûne ra vano:

- Kêz Xatûn, peyê enê qotî de dewa Mîr Evdelî esta. Vengê def û zirna ho yeno. Veyweyê lajê Mîr Evdelî yo. Ti dere bikere, ez ha şina veywe. Nika xwendîyan rê nan hedernenê. Ez şî bikewî miyanê firaqan. Ez mirdî goşt û birinc biwerî. Heta ke ti dere bikerê, ez to rê zî biyarî.

Û Kêz Xatûne verê lênî de verdeno, dano piro şino.

Merre şino, Kêz Xatûne zî dest pê kena, kincan şuwena. Kincanê xwu û mêrdeyê xwu şuwena. Dima sereyê xwu zî şuwena. Porê xwu şane kena, gileyanê porê xwu mûnena. Kincanê xwu yê pakanê rengînan dana xwu ra. Eke hêz dana xwu ke wurzo payanî, çî rê yew şimik linga ci ra nêvejîyeno! Kêz Xatûne şeqetîyena, ginena miyanê gola awe ro.

Kêz Xatûne xwu nat dana wet dana, la kena-nêkena nêeşkena xwu gole ra vejo. Çiqas xwu têwdana, lingê aye hende çamûrê binê gole de şinê war.

Kêz Xatûne bala xwu dana ke yew siwarî ho wet ra yeno, şino hetê dewe ra. Kêz Xatûne veng dana siwarî, vana:

- Siwaro siwaro, hendel mendel

Gulika kumê te panzde wersel.

Eke tu çûyî mala Mîr Evdel,

Bêje “Mişko mişko, mişk-kaviro

Wey te simbêlkuro, hebandiro!”

Bêje “Kêzê kêzê, Kêz Xatûnê

Fîstansora gulavdûnê

Lingşimika reqreqûnê

Ketiye herrîyê, heta bi qûnê!” [3]

Siwar hefsarê astorê xwu sist keno, nat ewnîyeno, wet ewnîyeno kes çinê yo. Hewna rayirê xwu ro dewam kena şino.

Kêz Xatûne, hewna vana:

- Siwaro siwaro, hendel mendel

Gulika kumê te panzde wersel.

Eke tu çûyî mala Mîr Evdel

Bêje “Mişko mişko, mişk-kaviro

Wey te simbêlkuro, hebandiro!”

Bêje “Kêzê kêzê, Kêz Xatûnê

Fîstansora gulavdûnê

Lingşimika reqreqûnê

Ketiye herrîyê, heta bi qûnê!”

Siwarî reyna hefsarê astorê xwu keno sist, nat ewnîyeno, wet ewnîyeno, kesî nêvîneno. Astorê xwu rameno, şino dewa Mîr Evdelî.

Gama ke reseno dewe, xwendî heme hê nanî ser o. O zî şino nanî ser o ronişeno. Heme nanê xwu wenê. Siwarî vano:

- Gelî cemaet, gama bîne, ez peyê enê qotî ra vîyarta, yew veng ame, vatêne “Siwaro siwaro, hendel mendel / Gulika kumê te panzde wersel / Eke tu çûyî mala Mîr Evdel / Bêje ‘Mişko mişko, mişk-kaviro / Wey te simbêlkuro, hebandiro!’ / Bêje ‘Kêzê kêzê, Kêz Xatûnê / Fîstansora gulavdûnê / Lingşimika reqreqûnê / Ketiye herrîyê heta bi qûnê!’” Mi nat ewnîya wet ewnîya, mi çi kes nêdî. Ez nêzana ke o çi veng bi?

Gama ke siwarî behsê enê çiyan keno, Merre zî a game miyanê firaqan de pişwerde weno. Çî rê veng nêşino ey. Senî ke Merre enê çiyan şinaweno, zano ke Kêz Xatûne kewta gola awe. Hema ca de goşanê xwu qît keno û çirp remeno.

Şino, şino reseno cayê dereyî ke çi bivîno! Kêz Xatûne ha kewta miyanê çamûrî, çiqas xwu têwdana, hende tede cûn bena. Merre dest erzeno milê aye, miyanê çamûrî ra vejeno. Kêz Xatûne xelesneno.

Eke Merre a linge zî nêresayne ci, Kêz Xatûne gola awe de xeneqîyayne.

* * *

Rojêk, Merre Kêz Xatûne ra vano:

- Kêz Xatûn, yew germîya bulxure bipewce, ez veng dana dezayanê xwu, wa bêrê zîyafet.

Merre şino ke veng bido dezayanê xwu, Kêz Xatûne zî şina kîler ke germîya bulxure bipewco.

Merre şino veng dano dezayanê xwu û ageyreno yeno keye ke çi bivîno! Ewnîyeno ke Kêz Xatûne kewta dêza danî, kena-nêkena nêşkena ci ra vejîyo. Merre nat keno wet keno, nêeşkeno Kêz Xatûne dêza ra vejo. Dano xwu ro, xwu dano enê dêsî, dano ê dêsî ro. Şino, kuçike de çiqas wele esta heme keno xwu sere ro. Wela germine posteyê ey peretnena. Canê ey veşeno. Nêzano ke se bikero. Keye ra vejîyeno teber. Ver bi hetê royî ser remeno.

Şino verê royî. Yew qijike zî verê royî de ha nişta pîsî ser, nequr kena. Qijike senî çim ginena Merreyî ro, vana:

- Mişkê xwelîser, eno çi halê to yo, se biyo bi to?

Merre vano:

- Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketiye dêza dan

Ne ber e ne bistan

Mane du qelpikên guhan! [4]

Qijika fetelîyena, ca de kewena dimê xwu ser, heme nequr kena, pûrtê dimê xwu heme kaş kena û la bi la awa royî de veradana. Û perrena şina serê dare de xwu nana ro.

Dare ewnîyena ke qijike heme dimê xwu anto. Vana:

- Qijika dûvkişîyayî, eno çi halê to yo, se biyo?

Qijike vana:

- Qijika dûvkişîyayî [5]

Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketiye dêza dan

Ne ber e, ne bistan

Mane du qelpikên guhan!

Dare zî, hema ca de heme pelanê xwu rişnena, manena rûtûrepal.

Vaya awe zî binê dare ra vîyarena, şina hêgayê Xal Husî ser. Awa vaye zî gama ke ewnîyena dare heme pelê xwu rişnayê. Cêr de veng dana dare vana:

- Dara pelweşîyayî, eno çi halê to yo, se biyo?

Dare vana:

- Dara pelweşîyayî [6]

Qijika dûvkişîyayî

Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketiye dêza dan

Ne ber e, ne bistan

Mane du qelpikên guhan!

Pelê dare ke rişîyayê ameyê war, vernî ro awe gênê. Awe xwu nat dana kendal ro, wet dana qeraxê vaye ro, heme bena lêle. Şina resena miyanê hêgayê Xal Husî. Hêgayê Xal Husî zî heme kurêk ramite yo. Kurêk ewnîyeno ke awe heme lêl a, vano:

- Ava lihevketî, eno çi halê to yo, se biyo?

Awe vana:

- Ava lihevketî [7]

Dara pelweşîyayî

Qijika dûvkişîyayî

Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketîye dêza dan

Ne ber e ne bistan

Mane du qelpikên guhan!

Kurêk zî ca de sereyê xwu acêr keno.

A game de Xal Husî zî huyeyê xwu girewto şino miyanê hêgayî ke kurêkê xwu awbido. Ewnîyeno ke çi bivîno! Kurêkê ci heme sereyê xwu acêr kerdo.

Xal Hus vano:

- Garisê sernixûn, eno çi halê to yo, se biyo?

Kurêk vano:

- Garisê sernixûn [8]

Ava lihevketî

Dara pelweşîyayî

Qijika dûvkişîyayî

Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketîye dêza dan

Ne ber e ne bistan

Mane du qelpikên guhan!

Xal Hus, huyeyê xwu erd de çikneno û xwu azneno ra dimê huyeyî. Çî rê dimê huyeyî zî pey ra nêşino qina Xal Husî de! Xal Hus keno heylo hawar, keno-nêkeno nêeşkeno dimê huyeyî qina xwu ra vejo. Nat vazdano, wet vazdano.

Keynaya ey zî ci rê nan ana miyanê hêgayî. Gama ke yena resena miyanê hêgayî ke çi bivîno! Eke babîyê aye, dimê huyeyî kerdo qina xwu de û nat vazdano, wet vazdano.

Keyneke yena resena verê babîyê xwu, vana:

- Bawo, eno çi halê to yo, se biyo?

Xal Hus vano:

- Bavê te yê merliqûn [9]

Garisê me yê sernixûn

Ava lihevketî

Dara pelweşîyayî

Qijika dûvkişîyayî

Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketîye dêza dan

Ne ber e ne bistan

Mane du qelpikên guhan!

Keyneke zî wurzena sehena mastewa kena xwu sere ro û hewar kena, remena şina keye.

Keyneke şina resena keye. Dadîya aye zî serê endelî de rêşta rêsena. Senî ke çim ginena keynaya xwu ro, vana:

- Keyna mi, eno çi halê to yo, se biyo?

Keyneke vana:

- Keça te ya ser bi rûn [10]

Bavê min ê merliqûn

Garisê me yê sernixûn

Ava lihevketî

Dara pelweşîyayî

Qijika dûvkişîyayî

Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketîye dêza dan

Ne ber e ne bistan

Mane du qelpikên guhan!

Dadîya keyneke zî qehran ra rêşta nana ro û ser o nişena ro. Senî ke ser o nişena ro, rêşta şina qine de. Cîneke kena heylo hewar.

A game de yew cîneka cîrana înan yena ke adir bibero. Çim ginena cîneke ro ke çi bivîno! Rêşta ha qina aye de û hewar kena.

Cîneka cîrane vana:

- Cîranê, eno çi hal o, se biyo?

Dadîya keyneke vana:

- Cîrana te ya teşîqûn [11]

Keça min a ser bi rûn

Mêrê min ê merliqûn

Garisê me yê sernixûn

Ava lihevketî

Dara pelweşîyayî

Qijika dûvkişîyayî

Mişkê xwelîser

Kêza kêzciwan

Ketîye dêza dan

Ne ber e ne bistan

Mane du qelpikên guhan!

Cîneka cîrane ageyrena şina miyanê dewe, hewar kena. Dewijî heme yenê pêser.

Heta ke şinê ewnîyenê, eke Kêz Xatûne dêza de merda.

Her kes ageyreno şino keyeyê xwu. Estanika ma zî tiya de qedîyena. [*]

_______________

(*) Mi ena estanike wesarê 1988î de, Eskîşehîr de fekê yew westayê dêsî ra goştarî kerde. Camêrd şarê yew dewa Licê bi, o wext emrê ey dorê pancas serrî bi. Nameyê ey nîno mi vîrî. Dima mi newe ra nuşte.

[1] – Ro/çem pirr o

Awe bi xuşî ya.

[2] – Dere xorîn o

Awe dûrî ya.

[3] - Siwaro siwaro, hendel mendel,

Gulikê kelawa to pancês werselî.

Eke ti şî keyeyê Mîr Evdelî,

Vaje “Merreyo merreyo, merre-kaviro

Wey ti zimbêlkiro, heqîbe dirrîyaye yo!”

Vaje “Kêzê kêzê, Kêza Xatûne

Fîstansûra gulawdûne

Lingşimika reqreqûne