Grûba Xebate ya Vateyî Mêrdîn de Kom Bîye

Grûba Xebate ya Vateyî ke bîy pancês serrî standardîzekerdişê kirdkî ser o xebitêna kombîyayîşê xo yê 20. Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî de kerd. Nê kombîyayîşî de bi giranî termê sînema ameyî tesbît kerdene.

Grûba Xebate ya Vateyî gama ke emser menga nîsane de kombîyayîşê xoyê 19. Dîyarbekir de viraştêne, hetê Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî ra amebî dawet kerdene ke kombîyayîşê xo yê 20. Mêrdîn de banê Unîversîteya Artuklu de bikero.

Grûbe rojanê 30-31.10.2011 û 01-02.11.2011 de salona konferansî ya Unîversîteya Artuklu de viraşt. Mesrefê rakewtişî û werdê grûbe zî hetê Unîversîteya Artuklu ra ame temîn kerdene.

Roja verêne salona unîversîte de seba wendekaranê Unîversîteya Artuklu derheqê kirdan, edebîyatê kirdkî û xebata standardîze kerdena kirdkî de yew panel ame pêşkêş kerdene. Wendekar û dersdaranê unîversîte ra teber şarê Mêrdînî ra zî gelek kesî beşdarê panelî bîy. Verî ke panel dest pêbikero rektorê Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî Prof. Serdar Bedîî Omay qisey kerd.

Rektor Prof. Serdar Bedîî Omay va, “Epey wext o ke ma xebata Grûba Xebate ya Vateyî ra xeberdar ê. Mintiqaya ke ma tede yê, mintiqaya kurdanê zazayan nîya la seba ke lehçeya zazakî ya kurdkî mîyan ra wedarîyena gereke ma zî wayîr vejîn, ma ardim bikin. Esas ganî na xebate unîversîteyanê ke mintiqaya kurdanê zazayan de yê, ê unîversîteyan de virazîyo. La ma bi xo na lehçe rê bihissîyat ê, çi destê ma ra bêro ma texsîr nêkenê. Xebata ma ya kurdkî de hetanî ke destê ma ra ameyo ma ca dayo na lehçe û ma do tîya ra pey zî ca bidin.”

Rektorî dima, na rey mudirê Enstîtuyê Ziwananê ke Tirkîya de Ciwîyenê yê Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî û cagirewtoxê rektorî Prof. Qedrî Yildirimî qisey kerd.

Prof. Qedrî Yildirimî va, “Ez endamanê Grûba Xebate ya Vateyî ra vana şima mamostayê ma yê. Çunke mamostayîye tena a nîya ke merdim bibo profesor. Eke merdim karêk bi westayîye keno, na mamostayî ya. Kurdkî yew dar a ke çend gilê xo estê. Zazakî şaxêka muhîme ya kurdkî ya. Çi kurmanckî çi zazakî heme ma het wayîrê eynî qîymetî yê.”

Prof. Qedrî Yildirimî derheqê kokê kirdan de zî va, “Ewlîya Çelebî gama ke Seyahetnameyê xo de qalê Qeleya Meyafarqînî keno, behsê Kurdîstanî keno, vano, duwês lehçeyê kurdan estê. Nameyê înan hûmareno vano, hekarkî, cizîrkî, xaldîkî, zazakî û dewam keno, hemîne hûmareno. Vano, kênayanê mîrekîya Bidlîsî nê heme duwês lehçeyî zanayêne. Hewna vano, her serre kurdê xaldî, çekvanî û zazayî ameyêne zozananê bakurê Elcewazî.”

Prof. Qedrî Yildirimî behsê xebata perwerdeyê kurdkî ya Unîversîteya Artuklu zî kerd û va “Par ma seba lîsansê berzî 20 wendekarî girewtîy ke nînan ra 4 kesî kurdê zazayî bîy. Emser hewna ma 20 kesî girewtîy, nînan ra 3 kesî kurdê zaza yê. Ma nê wendekaran rê şert ronayo ke, kurmancî tezê xo bi kurmanckî binusê û zazayî zî tezê xo bi zazakî binusê. Emser reya verêne seba lîsansê çar seran ma destûrê Beşê Ziwan û Edebîyatê Kurdkî girewt. Nika perwerdeyê ma yê lîsansê çar serran dewam keno. No qisim de zî yew dersa ma gramerê zazakî ya, yew zî gramerê kurmanckî ya. Dersa giramerê kurmanckî ez dana, yê zazakî mamosta Îbrahîm Bîngol dano.”

Prof. Qedrî Yildirimî behsê tênizdîbîyayîşê her di lehçeyan zî kerd û va “Ma xebata xo de ceribnayo. Eke her di lehçeyî têder bêrê wendene, hetê fehmkerdişî ra demeyêko kilm de problem mîyan ra wedarîyeno. Nika sîstemê perwerdeyê ma yê kurdkî de ma nê metodî şuxulnenê û no sîstem êdî beno model.”

Qiseykerdişê Prof. Qedrî Yildirimî ra pey zî panelê kirdkî dest pêkerd. Panel de Mehemed Selîm Uzunî derheqê kirdan de zanayîşê muhîmî pêşkêş kerdî. Dima J. Îhsan Esparî derheqê edebîyat û averşîyayîşê kirdkîya nuştekî de bi nimûneyanê sabîtan zanayîş pêşkêş kerd. Ey dima zî Mehemed Malmîsanijî derheqê hewcedarî û faydeyê standardîzekerdişê ziwanan de qisey kerd. Badê zî hawayê standardîzekerdişê ziwanan ser o melumat da û derheqê usulê standardîzekerdişê kirdkî de qiseykerdişê xo dewam kerd. Badê ke pêşkêşkerdişê babeta panelîstan temam bî, na rey gelek beşdaran persî persay û bitaybetî mamosta Malmîsanijî cewab da persanê beşdaran.

Mehemed Selîm Uzunî qiseykerdişê xo de va “Şarê ma cayanê cîya-cîyayan de xo bi çar nameyan name keno la nînan ra ‘zazakî’ û ‘dimilkî’ nameyê eşîran ê, ‘kirdkî’ û ‘kirmanckî’ nameyê etnîkî yê. Nînan ra çekuya ‘zaza’ tayê sedemanê sîyasîyan ra aver şina. Nê serranê peyênan de tayê dormeyê tarî bi metodanê tarîyan wazenê bi miletê ma kay bikerê. Nê fealîyetî şexsan ra dest pêkenê şinê resenê tayê cayanê tarîyan heta ke resenê polîtîkaya resmî ya dewlete.”

J. Îhsan Esparî zî qiseykerdişê xo de va “Badê Mewlidê Kirdî yê Xasî û Mewlîdê Nebî yê Babijî hetanî serra 1963 tu xebatêka nuştekî çin a. Reya verêne rojnameyê Roja Newe de di metnê kirdkî weşanîyayê. Dima 1977 de Şêx Selahedînî yew metno qijkek bi nameyê Beyatname nuşto. Dima gelek kovaran de kirdkî ameya nuştene. Hetanî serra 1996 ke Grûba Xebate ya Vateyî dest bi kar kerd, pêro pîya 23 kitabê kirdkî estbî. La serra 2010 de ma ewnênê ke 125 kitabê kirdkî neşr bîyê. Yanî demeyê xebata Grûbe de se ra zêdeyîr kitabî weşanîyay. Nê kitabî hetê endamanê Grûba Xebate ya Vateyî û kesê ke na grûbe reyde têkilîye de yê ra ameyê nuştene. Kesê ke xo kurd nêvînenê, xebata înan teberê nê reqeman de ya.”

J. Îhsan Esparî behsê averşîyayîşê kirdkîya nuştekî û zêdebîyayîşê nuştox û wendoxan zî kerd û va “Hetanî hûmara 33. ya kovara Vateyî 150 kesan nuşto ke nînan ra 59 kesî teberê Tirkîya de 91 kesî zî welat yan zî Tirkîya ra nuşto. Dima kovara Şewçila û rojnameyê Newepelî zî beşdarê na xebate bîy. 15 hûmaranê rojnameyê Newepelî de 54 kesan nuşto, nînan ra 32 kesan reya verêne Newepel de dest bi nuştiş kerdo. Wina aseno ke roje bi roje ma aver şinê. Rewşa kirdkîya nuştekî nisbet bi da-des serrî verê cû zaf baş a. La eke ma rewşa xo û miletanê bînan bidîn têver, ma hema zaf apey ê.”

Mehemed Malmîsanijî zî destpêkê qiseykerdişê xo de va çîyo normal no yo ke problemê şarî yê ziwanî, yê perwerdeyî unîversîteyêk de bêrê munaqeşe kerdene û dewam kerd va “Eke ziwanêk standard bibo û şar bi nê ziwanî perwerde bibo, qiseykerdoxê ê ziwanî hîna asan yewbînan ra fehm kenê, meselaya fehmnêkerdişî mîyan ra wedarîyena. Eke ziwan satandard nêbo tede îstîqrar (tutarlılık) zî nêvirazîyeno, subjektîvîzm aver şino, nuştoxêk nuşteyêkê xo de eynî çekuye do bi çend forman binuso.”

Malmîsanijî derheqê tewiranê standardîzekerdişî de zî va “Ziwanêk bi çend hawayî standardîze beno. Ma vajin ke bajarêk beno paytextê welatêk, ziwanê ê bajarî zî zemanî reyde beno ziwano sitandard yê ê welatî. Sey nimûneyî, ziwanê Parîsî bîyo ziwano satndard yê firansizkî, ziwanê Îstanbulî zî bîyo ziwano standard yê tirkî. Heto bîn ra dîn zî eşkeno standardîzekerdişê ziwanî de bibo faktorêk. Ma vajîn, ziwanê Quranî, erebkîya fusha bîya erebkîya standarde ya heme welatanê ereban. Eslê xo de erebkîya her welatî cîya ya, gelek lehçeyê erebkî estê ke yewbînan ra fehm nêkenê. La gama ke nusenê, bi erebkîya fusha ke bingehê xo ziwanê Quranî ra gêna, şuxulnenê. Ge-ge zî yew qebîle yan zî yew eşîre mîyanê miletêk de bena îqtîdar û ziwanê a qebîle yan a eşîre beno ziwano standrad yê heme welatî. Labelê mîyanê ma kurdan de nînan ra yew zî nêbî. Demeyêk tayê mîrekîyê kurdan yê sey Mîrekîya Erdelanî, Mîrekîya Botanî yan zî Mîrekîya Soranî estbîy. Dewrê nê mîrekîyan de bi kurdkî nusîyayo. Mumkin bi ke ziwanê nê mîrekîyan ra yew bibîyêne ziwano standard yê heme Kurdîstanî. La çi heyf ke nê mîrekî hetê dewletanê muqtedîran ra amey rijnayîş û prosesê standardîzebîyayîşê kurdkî nêmcet mend.”

Malmîsanijî va “Nika ma nêşkenê heme lehçeyan bikerîn têmîyan û yew ziwano homojen virazîn. Coka ganî ma kurdî wayîrê yew polîtîkaya ziwanî bin. Polîtîka zî na ya ke her lehçe wa herinda xo de standardîze bibo. La gama ke standardîze bena, ganî lehçeyanê bînan zî xo vîr ra nêkero. Ma kirdî gama ke ma xebata standardîzekerdişî kenê, ma lehçeyanê bînan xo vîr ra nêkenê. Ganî lehçeyanê bînan de zî wina bo.”

Malmîsanijî va, “Xebata ma ya standardîzekerdişî di hetan ra dewam kena. Ma hem hetê îmla ra, yanî hetê rasrtnuştişî ra kirdkî standardîze kenê. Heto bîn ra zî ma formanê çekuyan standardîze kenê û çeku yan termê ke kirdkî de çin ê, ma virazenê yan zî ma ziwananê bînan ra gênê. Hetanî nika ma qasê 6500 çerkuyê bingehînî standardîze kerdê.”

Malmîsanijî derheqê xebata ke Unîversîteya Artuklu de bena de zî va “Unîversîteya Artuklu de xebatêka başe bena, gerek qedrê na xebate bêro zanayîş. Awanbîyayîşê Beşê Ziwan û Edebîyatê Kurdkî gamêka zaf muhîm a. La hema zî tayê çî zelal nêbîyê. Ma zanê ke dewlete bi xo zî hende homojen nîya. Mesela Unîversîteya Çewlîgî karêko baş nêkena. Îdareyê na unîversîte mîyanê lebatêka sîyasî de yo, karê îlmî ra dûrî yê. Kesê ke îdareyê na unîversîte de yê, ma zanê ke wextêk MHP reyde xebitîyayêne.”

Badê ke qiseykerdişê panelîstan qedîya, na rey gelek kesan persî persay. Malmîsanijî cewabê persêk ke vatên, zazakî ziwanê saraye yê sasanîyan bîyo de va “Eleqeyê zazakî bi sasanîyan çin o. Fariskîya kane ziwanê persan bî. Fariskîya mîyanêne pehlevkî ziwanê sasanîyan bî. A têkilîya ke mîyanê ziwananê îranî de esta, o yewna çî yo.” Malmîsanijî derheqê Seyahetnameyê Ewlîya Çelebî de zî va, “Çapê nê kitabî yê verênî kêmî bîy, cayê ke tede behsê kurdan bîyêne, sansur bibî. La na çapa peyêne orîjînal a. Gerek merdim çapa peyêne sey çime bigîro.” Ancî Malmîsanijî derheqê dimilîyan de zî va, tayê cayan de kurmanckî qisey kenê, tayê cayan de zî kirdkî qisey kenê. Hetta qismê ke şîyê Xoy zî nika bi azerkî qisey kenê.”

Roja 30.10.2011 de badê ke panel qedîya, na rey hela şanî kombîyayîşê grûbe dest pêkerd. Kombîyayîş de gelek endamê grûbe ke cayanê cîya-cîyayan ra amebîy, kom bîy û 3 rojî pêser o standardîzekerdişê qismêk çekuyan û termê sînema ser o şuxulîyay. Cemal Pîranij, Deniz Gunduz, Doxan Karasu, Ehmedê Dirihî, Huseyîn Kulu, J. Îhsan Espar, M. Malmîsanij, Mehemed Selîm Uzun, Mehmud Nêşite, Munzur Çem, Netîce Altun, Nûredîn Celalî, Polat Aydin, Roşan Lezgîn, Serdar Bedirxan, Şukrî Urgun, Tekîn Agacik û Zulkîf Demirtaş beşdarê kombîyayîşê 20. bîy.

Demeyê kombîyayîşê grûbe de mamostayê kirdkî yê ke Unîversîteya Artuklu de derse danê, ê ke hema staj kenê û qismêk wendekarê lîsansê berzî zî sey muşahid beşdarê kombîyayîşî bîy. Roja peyêne wendekarê lîsansî yê çar serran zî heme amey cayê xebate de Grûbe zîyaret kerde. Mamosta Mumnzur Çem û mamosta Malmîsanijî derheqê xebata grûbe de melumat da wendekaran.

Peynîya kombîyayîşî de qerar gêrîya ke Grûbe Xebate ya Vateyî kombîyayîşê xo yê 21. Çewlîg de bikero û qismêkê nameyê meslegan ke nêmcet mendbîy û termanê trafîkî ser o bixebitîyo. Hewna grûbe seba endambîyena mamosta Îbrahîm Bîngolî zî qerar girewt ke tîya ra pey o zî bibo endamê grûbe. Roja peyêne ya kombîyayîşî de qismêk endamê Grûbe şîy bajaro antîk yê Dara û Dêra Zaferanî ra gêray. Uca ra zî agêray, Mêrdînê kanî ra gêray.