ZIWAN DE TAYÊ QAYDEYÊ MUHÎMÎ
Enê serranê peyînan de zaf kesî wazenê Zazakî binusnê û nusnenê zî. Feqet qismêko muhîm qalib, îbare û cumleyan xelet nusnenê. Ez behsê formê kelîmeyan nêkena. Helbet formê kelîmeyan zî muhîm o. La ancî zî ez bi xwu nêvana wa her kes îllah-lîlah formê ke Grûba Vateyî sey standard qebûl kerdê bişixulno. Formo standard yew proses o, vera-vera merdim mûseno, ci rê zeman lazim o, hemelnayiş lazım o. Yanî ez nêvana wa her kes îlahîm vajo "nan, ziwan, vewre…" Eşkenê sey fekê dewa xwu vajê "no/nû, zon/zûn/zan, vori" zî. Feqet qeydeyê ziwanî estê! Gereka merdim înan esla nêxerepno.
Eke ma qeydeyanê ziwanê xwu bixerepnê, ziwan a game heremîyeno. Û çi heyf ke zaf kesî qeydeyanê ziwanî xerepnenê, xelet şixulnenê.
Zafê kurmancanê ma enê serranê peyînan qeydeyê eslî yê Kurmancî heremnayê, ziwanêko naylon viraşto. Ha aseno ke tayê kirdê ma zî vera-vera rêça kurmancan de şinê! Ez hêvîdar a ke kirdê ma Kirdî nêheremnê.
Çend nimûneyê ke ez zaf raştê înan yena:
1) "bêheq"
Seba ke ez Zazakî.Net de biweşanî mi rê yew nuşte amebi. Nuştoxî miyanê nenûgan de yew cumle neqil kerdbî, dima zî vatbi "La Voltaire zaf zî bêheq nîyo."
Mi ena cumle fam nêkerde. Mi hişê xwu de tercumeyê Tirkî kerde; winî vejîya: "Ama Voltaire çok da ücretsiz değildir."
Çimkî "bêheq" Kirdî de yeno mehnaya "ücretsiz"ê Tirkî. Mesela, şarê ma vano "Ez to rê bêheq şixulîyena." Yan zî vanê "Ez barê to bêheq bena."
Dima mi texmîn kerd ke waşto vajo "La Voltaire zaf zî neheq nîyo."
Zafê nuştoxanê ma seba ke ferqê "neheq" û "bêheq"î nêzanê, vanê qey "bêheq" "haksız"ê Tirkî yo.
2) "bîlaheq"
Eno îbare Kirdî de yeno mehnaya "gereksiz yere" yan zî "haksız yere". Mesela, vanê "Ti bîlaheq ameyî!" Yanî "Gereksiz yere geldin."
Ancî, vanê "To bîlaheq da piro." Yanî "Haksiz yere vurdun/dövdün."
3) "heq"
Ena kelîme ziwanê ma de mehnaya "hak", "haklı" û "ücret"ê Tirkî de ya.
Mesela, vanê "To heqê mi werd!" Yanî "Hakkımı yedin!"
Vanê "Ma cemaet ronê, heq û neheq vejîyeno meydan." Yanî "Divan kuralım, haklı haksız çıkar ortaya!"
Ancî vanê "To kitab girewt la heqê ci nêda!" Yanî "Kitabı aldın ama ücretini vermedin!"
Hîna zaf fekê Dêrsimî de sey nameyê taybetî "Heq" mehnaya Homayî de zî yeno vatiş.
4) "heqdar"
Ena kelîmeya pêrabestî yena mehnaya "haklı"yê Tirkî.
Kurmanc û soranê ma kelîmeyanê Erebî ra hesnêkenê, coka herinda "heq" de "maf" îcad kerdo. Vanê "mafdar".
5) "neheq"
Ena kelîmeya pêrabestî mehnaya "haksız"ê Tirkî de ya. Vanê "Homa heqê neheqan ra vejîyo!" Yanî "Allah haksızların cezasını versin!"
6) "neheqî"
Ena kelîmeya pêrabestî zî yena mehnaya "haksızlık"ê Tirkî. Vanê "Neheqî meke!" Yanî "Haksızlık yapma/etme!"
Xulase, verbendê "bê-" zafê cayan de teqabulê peybendê "-sız"ê Tirkî bikero zî, ziwanê ma de kelîmeya "bêheq" tenya yena mehnaya "ücretsiz"î.
Kesê ke enê teferuatan baş nêzanê û Kirdî nusnenê, zafê cumle û îfadeyê înan xelet ê. Coka merdim fam nêkeno ke vanê se.
Mesela, eke merdim mentiq û eqlê Kirdî ra bêxeber bo, tenya hetê gramer û îmla ra biewnîyo cumleya "La Voltaire zaf zî bêheq nîyo" ra, tede xeletîyêk nêvîneno. Labelê xeletîyêka eslî ya zaf muhîme tede esta, mehnaya ke nuştox wazeno bido, nêbiya. Nika ma Tirkî de vajê "Ama Voltaire çok da ücretsiz değildir" beno?
7) "bê zehmet"
Zaf nuştoxî estê, heta înanê ke kitabê înan weşanîyayê ra yewî mi rê wina nuşto: "To rê bê zehmet cewab bide." Yanî wazeno vajo, "Sana zahmet olmazsa cevapla".
La Kirdî de bi eno qeyde yew qalib çinê yo, "bêzehmet" Tirkî de yeno mehnaya "zahmetsiz". Eke ma tercumeyê Tirkî bikerê, winî beno: "Sana zahmetsiz cevapla." Kirdî de merdim vano: "To rê zehmet nêbo cewab bide."
8) "xo bi xo va"
Zaf kesî vanê "Mi xo bi xo va / Ez xo bi xo fikirîyaya…"
Seba ke bi Tirkî fikirîyenê, vanê qey înan vato: "Ben kendi kendime dedim / Ben kendi kendime düşündüm…" La raşta ci, seke vajê: "Ben kendiliğimden dedim / Ben kendiliğimden düşündüm…" Kirdî de merdim vano: "Mi xwu rê va / Ez xwu rê fikirîyaya…"
9) "bi xêr/xeyr bo"
Eno îbare zî seba "Hayırlı olsun"ê Tirkî yeno vatiş. Labelê Kirdî de gama ke ma vajê "Wa bi xeyr bo", Tirkî de yeno mehnaya "Hayırlısı". Qalibê "xeyrî ser" zî yeno mehnaya "Hayırlısıyla". "Hayırlı olsun"ê Tirkî Kirdî de sey "xeyrin bo" yeno vatiş. Heta vanê "bimbarek bo" zî. Her di zî estê.
Tu ziwan bi kelîmeyan nêbeno ziwan, ziwan esas bi enê hawa qeydeyanê xwu, bi sîstem yan zî sîstemanê xwu beno ziwan. Helbet formê kelîmeyan yan zî kelîmeyê eslî yê ziwanî zaf muhîm ê. Heta ke kelîmeya eslî bibo gereka ma a xerîbe nêşixulnê. Mesela, herinda "Ber bigêre" de ma nêvajê "Qapî qapamîş bike". La gereka ma kelîmeyan ra ver, qeydeyanê ziwanê xwu muhafeze bikerê û ziwanê xwu xisûsîyetê ey gore qisey bikerê û binusnê. Ziwan de çiyo muhîm qeyde û sîstem o.
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.