Derheqê peybendê "-kî"yî de

Grûba Vateyî peybendê “-kî”yî motamot sey peybendê Tirkî “-ca/ça/çe” hesebnayo. Ma vajê, nameyê miletî “ereb” o, peybendê “-kî” danê ver û formê “Erebkî” de nameyê ziwano ke erebî qisey kenê virazenê. (Biewnî: Vate-9; Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), r. 12)

La eslê xwu de sey heme diyalektanê Kurdî yê bînan, Kirdî de zî nameyê ziwanan bi peybendê “-î”yî virazîyeno. Tenya, nameyê ke bi herfa vengine qedîyenê de, vengê “k” sey herfa pêrabestişî keweno mabeynê her di venginan. Ma vajê, nameyê “zaza” de, seba ke kelîme halê xwu yo sade de bi herfa vengine qediyena, coka “k” sey herfa pêrabestişî keweno mabeynê “a”yî û “-î”yî û formê Zazakî de nameyê ziwanî virazîyeno. Labelê nameyê ke bi herfa bêvenge qediyenê, tenya bi “-î” benê nameyê ziwanî. Ma vajê, sey Kurdî, Kirdî, Kirdasî, Kurmancî, Erebî, Tirkî, Farisî, Înglîzî…

Mi bi xwu hetanî ewro miyanê şarê ma de nêdîyo kesî vato “Kurdkî, Kurmanckî…”

Nika sey delîl, ma biewnîyê Mewlidê Kirdî ra. Ehmedê Xasî wina vano: “Temam bî viraştişê Mewlidê Kirdî bi yardimê Xaliqî û feyz û bereketê Pêxemberê ma, sellellahû ‘eleyhî we ‘ela alîhî we sellem, bi destê Ehmedê Xasî Hezanic di henzar û hîrê sey û şîyyes serre bi tarîxê ‘Erebî. Be‘da nê bizanîn, ma ferq kerdo beynatê kafê ‘Erebî we ‘xeyrê ‘Erebî bi hîrê nuqtan. Ye’nê, ma kafê ‘Erebî ser o nuqtey nêronay, û ‘xeyrê ‘Erebî ser o hîrê nuqtey ronay…

Seke aseno, Ehmedê Xasî nameyê ziwanan bi peybendê “-î”yî viraşto, neke bi peybendê “-kî”yî. Nêvano "Kirdkî", nêvano "Erebkî", vano "Kirdî", vano "Erekî". Belkî bêro vatiş ke “eno peybend Dêrsim de nameyê ‘Kirmanckî’ de şixulnîyeno, a game esto.” Ez emîn nîya! Ez wina texmîn kena ke şarê ma yê Dêrsimî ena kelîme sey Kirmancîkî vato. Coka vengê “k” sey herfa pêrabestişî dekewto mabeynê her di “î”yan.

Gelo eno peybend (-kî) Kurdî de çinê yo? Esto. La mehnaya hawa, şekil û usûlî dano kelîme. Mesela, kelîmeya “serserî” eger eno peybend bigêro, bena “serserîkî”. Yanî, mehnaya “hawa, şekil û usûlê serserîyan de” yew mehna gêna.

Semedê standardkerdişî, eger ma vajê kelîme sey “Kurdî” binusîyo, ma do senî bizanê ena kelîme “Kürdler” yan “Kürdçe” ya? Bi eno qeyde do fonksîyonê peybendê “-î”yî bizêdîyo û têmiyanekî nêvirazîyo? Nê! Her kelîme miyanê konteksê cumle de xwu diyar kena.

Bêke envanterê ziwanî ma dest de bo, bêke ma awanîya ziwanî ser o tam bişixulîyê û sîstemê ziwanî fam bikerê, binê tesîrê Tirkî de, yanî bi mentiqê ziwanê Tirkî unîforma bidiyo kelîmeyan ro, raşt nîyo. Çimkî yew xisaro ke telafî nêbeno diyeno ziwanî.