Ziwanê Qiseykerdişî - Ziwanê Nuştişî

Ziwanê Qiseykerdişî - Ziwanê Nuştişî
Roşan Lezgîn

Şêrko Bêkes (1940-2013) tenya şaîr nîyo, hîna zaf xebata “pêtûkirdinî Soranî” de wayirê rolêkê muhîmî yo. Coka entelektuelê soranî wexto ke behsê averşiyayişê diyalekta Soranî kenê, vanê “Şêrko Bêkesî ra ver û Şêrko Bêkesî ra pey” û bi eno qeyde di dewreyan de bala xwu danê Soranî ser. Soranî de termê “pêtûkirdin” yeno mehnaya “safkerdiş”î, seke bi Tirkî vanê “özleştime”. Kurdê ma yê soranî seba ke raşteraşt marûzê zilmê ereban mendê coka alerjîyê înan yê vera kelîmeyanê Erebî de zaf zêde yo. Şêrko Bêkesî û entelektuelanê badê ey, miyanê Soranî ra vetişê kelîmeyanê Erebî sey xebata safkerdişê (pêtûkirdin) ziwanî dî û bi radîkalî tetbîq kerde. Labelê xebata înan hîna zaf hîssî bî, îlmî nêbî. Mesela, kelîmeya “qanûn (κανων)” bi eslê xwu Yûnanîya verîne ra ya, uca ra dekewta zaf ziwanan, helbet kewta Kurdî miyan zî, feqet Şêrko Bêkesî û înan seba ke ena kelîme Erebî de dîya coka Soranî ra veta û herinda ci de kelîmeya Mongolî “yasa” girewta. Sorananê ma yê Silêmanî herinda kelîmeyanê Erebî de Farisî û Înglîzî ra zî zaf kelîmeyî girewtî la gelêk kelîmeyê neweyî zî viraştî. Bi eno qeyde înan Kurdîya Soranî diyalektanê bînan yê Kurdî ra dûrî viste.

Eger soranan bineyke sebir bikerdêne, rewşe biresayne kewnê xwu û bineyke zî îlmî têwbigeyrayne, kumanc û kird û hewramî û lûrî zî daxilê xebata safkerdişê (pêtûkirdin) ziwanî bikerdêne, bi polîtîkayêka pêroyî ziwanî ser o bixebetîyayne, ewro diyalektê Kurdî hende yewbînî ra dûrî nêkewtêne, mabeynê diyalektan de meselaya famnêkerdişî hende xorîn nêbiyêne. Mesela, ez wexto ke metnanê verînan yê Soranî wanena, ma vajê, nûşteyanê Îsmaîl Heqî Şaweysî wanena, bi rehetî fam kena labelê metnanê neweyan ra fam nêkena, mi rê zehmet yenê. Çimkî seke mi nimûneyê kelîmeya qanûnî nîşan da, seke Kurdî tenya Soranîya Silêmanî bo, xwu rê kelîmeyê neweyî viraştê yan zî sewbîna ziwanan ra girewtê. Mesela, ti sereyê înan cirabikerê nêvanê “merkez”, herinda ci de “senter”ê Înglîzî şixulnenê.

Kurmancanê ma zî enê davîst serranê peyînan de termê “zimanê akademîk” aver ard û soranan ra zî xirabêr kerd. Bitaybetî rojnameyê Azadîya Welatî de, kanalanê televîzyonî de, Enstutîya Kurdî ya Îstanbulî û heme weşanê ke derûdorê nînan de estbî, helbet kursanê Kurdî de zî yew ziwano ke zafê kelîmeyê ci tercumeyê kelîmeyanê Tirkî yê, kerd tedawul û ziwanêko fabrîkasyon ard meydan. Kurmancanê ma zî eynî sey soranan hîna zaf kelîmeyanê Erebî ra alerjî girewt, mesela, kurmancanê ma herinda kelîmeya “qanûn”î de kelîmeya “zagon” ke kurdanê ma yê Qafqasya ra şinawitbî girewte. Oxro ke kelîmeya “zagon”î Rûsî ya û kokê xwu kelîmeya Yûnanîya kane “kanon (κανων)” ra ameya. Labelê înan nêzanayne ke “zagon” versîyonê Rûsî yê kelîmeya “qanûnî” yo.

Kurdîya Soranî û Kurmancî de enê her di kelîmeyî tenya yew nimûne yê. Eslê xwu de bi seyan kelîmeyê wina xeletî viraştî û diyalektî yewbînan ra dûrî vistî. Mesela, kurmancê ma herinda kelîmeya “dîn”î de kelîmeya “ol” ke “yol”ê Tirkî ra xerepîyaya şixulnenê. Ti se kenê bike, mimkun nîyo merdim kelîmeya “ol” fekê kurmancanê ma ra vejo. Soranan û kurmancanê ma bi eno qeyde kelîmeyê diyalektan yewbînî ra dûrî vistî, coka tayê kesê xêrnexwazî kelîmeyan danê têver û vanê enê ziwanê ciya yê. Ma vajê, vanê zazayî vanê “qanûn”, kurmancî vanê “zagon” û soranî zî vanê “yasa”, coka enê her yew ziwanêko mustaqîl ê. Labelê eslê xwu de heme diyalektan de ena kelîme tenya “qanûn” bî.

Axirî, kurmancanê ma bi eno qeyde awanîya ziwanî xerepna, qiseykerdiş û nuştişê ziwanî kerd zehmet, qiseykerdoxan de sey trawma texrîbatê qiseykerdişî viraşt û milet ziwan ra kewt dûrî. Çimkî qiseykerdişê “zimanê akademikî”, eynî seke yewna ziwan bimûsê û qisey bikerê, o qeyde yew çi yo. Coka kurmancê ma wexto ke qisey kenê, yan zî nusnenê, merdim vano qey sewbîna milet ra yê û ameyê Kurmancî mûsayê, yanî seke yewo xerîb Kurmancî qisey bikero.

Kirdkî de zî Grûba Vateyî termê “ziwanê standardî” vet. Grûbe esas kelîmeyanê Tirkî rêz kena û vera ci de kelîmeyanê Kirdî nana ro, bi eno qeyde ferhengê Tirkî-Kirdî amade kena. Dima cayê kelîmeyan vurnena û ferhengê Kirdî-Tirkî zî virazîyeno. Labelê miyanê kelîmeyanê Kirdî ra yew form weçînena û sey “standard” dîkte kena. Coka eynî sey aqubetê Kurmancî, Kirdî de zî yew trawma ameye meydan! Trawmaya nuştiş û qiseykerdişê bi kelîmeyanê standardan, yanî nuştişê bi “ziwanê standardî”. Bi eno qeyde, bala însanan sîstemê ziwanî ra, gramer û îmlaya ziwanî ra vêşêr şî formê kelîmeyan ser. Standardo ke tiya behs beno, sey satndardê ke yeno zanayiş nîyo, çimkî peym û krîterî diyar nîyê. Standardê kelîmeyan tenya tercîh o, tercîhê çend kesanê ke beşdarê kombiyayişî biyê. Ma vajê, eger yew kombiyayiş de 13 kesî amade yê, çend formê yew kelîme ke eşkayê bidê arê, dayê raydayiş, kamcîn kelîme zêde ray girewte, a kelîme biya “standard”.

Hasilê kelam, milet ferqê ci de bo yan nêbo, ferasetê “zimanî pêtû” zî, “zimanê akademîk” zî, “ziwanê sdandardî” zî xisarêko cidî ke hende asan telafî nêbeno dayo awanîya Kurdî, diyalektî yewbînan ra dûrî vistê yan zî şar ziwan ra dûrî vist.

Herinda enê terman de ez termê “ziwanê nuştişî” pêşnîyaz kena. Çimkî heme ziwanan de “ziwanê qiseykerdişî” û “ziwanê nuştişî” esto. Ziwanê qiseykeredişî, ziwano ke şar cûya rojane de qisey keno ra yeno vatiş. Ziwanê nuştişî zî ziwano ke bi herfan û îşaretan yeno nuştiş ra yeno vatiş. Eno semed ra qeydeyê ziwanê nuştekî gereka diyar û standard bê, yanî stadandardîzasyon esas gereka îmla de yanî raştnuştiş de bibo. Mesela, qiseykerdiş de merdim eşkeno bi tonê vengî, bi ardimê hereket û mîmîkan meramê xwu îfade bikero, coka qeydeyê ziwanê qiseykerdişî hende qethî nîyê, labelê ziwanê nuştekî rê qeydeyê standardî ferz ê. Ziwanê nuştişî hem formel o, hem zî gereka şîve, fek û aqsanî hema vajê ke tede çinê bê.

Eke ma heme fekan de ziwanê nuştişî gore kelîmeyan binusnê û telafuz bikerê, xaseten eke bi ziwanê ma perwerde bibo, vera-vera şar zî bi ziwanê nuştişî qisey keno û êdî ferqê mabeynê ziwanê qiseykerdişî û ziwanê nuştişî miyan ra wedarîyeno.

Bu haber toplam 3292 defa okunmuştur
HABERE YORUM KAT
UYARI: Küfür, hakaret, rencide edici cümleler veya imalar, inançlara saldırı içeren, imla kuralları ile yazılmamış,
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.