Tercume û Averşiyayişê Ziwanî de Rolê Tercumeyî

Ruhê Kurdîzade Ehmed Ramîz Begî rê

Zemananê verî ra, Babîl ra nat, seba ke miletî yewbînan ra fam bikerê, yewbînan dir têkilî ronê, hewcedarê tercumeyî biyê. Tercume netîceyê micadeleyê însanan yê famkerdiş, zanayiş û muhakemekerdişê fikir, xeyal, tesewur û heme tecrubeyanê teberê xwu yo. Yan zî, o rayir o ke însan xebate û micadeleyê xwu yê waranê sey fikir, zanist (bilim), huner û tecrubeyan miyanê milet û cematanê bînan de vila bikero û înan dir bare bikero. Coka tercume berê dinyaya fikir û xeyalanê ke ma baş nêşinasnenê, ma rê akeno.

Tercume, o çiyo ke yew ziwan de îfade beno, eynî çiyî, ena rey yewna ziwanî de, seke her hetan ra teqabul bikero, newe ra îfadekerdiş o. Eke tercume nêbiyêne, tu milet bê tecrubeyanê xwu hayî ro tecrubeyê miletanê bînan nêbiyene û averşîyayişê medenîyetê dinya zî hende asan nêbiyêne. Reyna, sayeyê tercumeyî de, miyanê kultur û medenîyetanê ciyayan de pirdî virazîyayê; însanan û miletan zêhn, edet, keşf û fikranê yewbînan ra îstîfade kerdo û wina zî edet, kultur û fikrê mişterekî seba heme însanîyetî vejîyayê meydan; însanî zaf çiyan de eynî hiş, saman û sermiyanê fikrî, zanist û tecrubeyan de resayê pê.

Hetêkê tercumeyî zî o yo ke, sayeyê tercumeyî de, ziwanî bi xwu zî aver şiyê; kewtê binê tesîrê yewbînan û bi eno qeyde kapasîteya ziwanan biya hîra; ziwanan qabîlîyet, meharet, fam û ferasetê neweyî yê îfadekerdişî qezenc kerdê; kelîmeyê neweyî, qalib û termî dayê yewbînan û yewbînan ra girewtê. Her ke tercumeyî zêdîyayê, ziwanan de zengînîya vatişî û îzehkerdişî ameya meydan.

Eno derheq de, nizdîyê ma de nimûneyê başî estê: Averşîyayişê ziwanê Tirkî û Tirkîya de averşîyayişê huner û edebîyatê modernî sayeyê tercumeyî de dest pê kerdo. Wezîrê Perwerdeyê Milî yê Tirkîye yê wextêk (1938-1946) Hasan Âli Yücel, yew kampanya dano destpêkerdiş û xwu resneno zafê entelektuelanê ê wextî, telîfêko baş dano înan û wazeno ke çiqas klasîkê miletanê bînan estê, açarnê ziwanê Tirkî ser. Ena kampanya ra pey, ziwanê Tirkî aver şino û Tirkîye edebîyat, huner û gelek wareyanê bînan de aver şina.

Reyna, Elî Esxer Muhemmed Xanî zî vano “Îranê modernî de fikro rexneyî, sey zaf fikranê bînan mehsûlê tercumeyî yo.” (1)

Ewro zafê welatanê dinya de “tercume” sey disîplînêko xwuser qebûl beno û unîversîteyan de sey derse diyeno wendiş. Derheqê tercumeyî de; derheqê metod, teknîk, uslûb û hawayê tercumeyî de heta nika dinyayêk kitabî û meqaleyî nusîyayê.

Herçiqas tercume bi xwu sey yew warê zanistî bihesebiyo û eno derheq de zaf çî bêrê zelalkerdiş zî reyna merdim eşkeno vajo ke tercume tam nêameyo îzehkerdiş. Çimkî tu metin eynî sey metnêkê bînî nîyo, seke ziwano verîn de ameyo nuştiş, wina, motamot bi o qeyde ziwanê açarnayişî (çeviri dili) de saz nêbeno. Coka her metno ke açarnîyeno, metnêko birîndar o.

Eke yew biwazo metnêk açarno yan zî karê açarnayişî bikero helbet gereka îlmê tercumeyî ra agadar bo. Labelê agadarbîyayiş zî qîm nêkeno, gereka her di ziwanan zî baş bizano û bi xwu zî wayîrê qabîlîyetê açarnayişî bo. Enê zî bes nîyê, açarnayox (*) gereka mehna, îfade, dazanayiş û îlmê ke miyanê metnî de yê, waqifê înan bo û ziwanê ziwanî ra zî baş fam bikero.

Senî ke zafê ziwananê dinya sayeyê tercumeyî de aver şîyê, helbet ziwanê ma zî do sayeyê tercumeyî de aver şêro û wina aseno ke zaf ra tay binesazîyêk (altyapı) ziwanê ma de zî ameya meydan ke ma êdî eşkenê tayê eseran biaçarnê ziwanê xwu ser.

Heto bîn ra, her nesil mîsyonêkê xwu esto. Xebatêk, mefhûmêk -tiya de ma vajê ziwanêk- qonaxêk ra teslîm gêno û heta qonaxêna aver beno, heta ke teslîmê neslê ameyoxî keno. Her îş de wina biyo, warê ziwanî de zî wina yo. Û helbet her neslî îhtîyacanê xwu gore ziwan şixulnayo.

Nika eno ziwano ke ma pê qisey kenê, ma aîdê ey ê; dapîr û bapîranê ma pê qisey kerdo; bi enê ziwanî bermayê, huyayê... Welhasil eno ziwan bi eno hal ameyo û resayo heta ma. Eno ziwano ke nika esto, kapasîte û kelîmeyê ci qîmê înan kerdo. Eke nêkerdêne, înan do eno ziwan aver biberdêne. Labelê nika ma, sey ecdadanê xwu verara koyanê berzan de, zozanan de nêcûyênê; ma herekîyayê bi şaristanan û heyatêko newe vera ma de yo. Koyî, zozanî, weyekerdişê pesî û malî uca mendî. Eke nika koyan de şarê ma estbo zî zafê ma êdî şaristanan de cûyênê. Tiya, heyatê ma yê verînî ra zaf-zaf aver yew heyat esto ke ma tede yê; herinda şiwantî û gawantî de, herinda toxumeştiş û citekerdiş de, kar û gureyê tewir bi tewirî, xeyal û fikrê zaf neweyî estê; disîplînê ciya bi ciyayî vera ma de yê û ma mecbûr ê ke înan dir wurzê û ronişê. Şaristan de, eno ziwan qîmê vatiş, îfade û îzehkerdişê her çî nêkeno. Ma çiqas bi ziwanê xwu qisey bikerê zî, reyna, zafê cayan de ziwanê ma lal maneno.

Eke ma yew disîplîn, fikir yan zî tesewurî yewna ziwanî de biwanê, ma senî zî bikerê ma nêeşkenê ê disîplînî ziwanê xwu de bifikirîyê; la wexto ke ma ziwanê xwu de biwanê, o çax seke o çî ziwanê ma de îcad biyo, ziwanê ma de xeleqîyayo, ma bi asanî ziwanê xwu de ê çî fikirîyenê. Tenya lazim o ke açarnayiş de rîayetê usûlanê tercumeyî bibo! Coka nika barêko giran milê neslê ma ser o yo. Eke nika ma enê îşî nêkerê, çend wext vîyaro, -beno ke- eno îş hîna zehmet bo. Çimkî hema tesîrê fikirîyayişê bi ziwanê ma însananê ma de esto. La çiqas wext şino têkilîya şarê ma ziwanê ma ra visîyena û eno zî yena a mehna ke ziwan miyan ra wedarîyeno.

Seke ma cor de zî nîşan da, miyanê zaf miletan de averşîyayişê medenîyetan bi tercumeyî dest pê kerdo. Tercumeyî dir, tebîî yo ke wendoxê ziwanê açarnayişî, îlm û mehna û dazanayişê ke ziwanêkê bînî de nusîyayê, şinasnenê; xeyal û tesewurê neweyî vernîya înan de şewle danê, la esas çiyo tewr muhîm ziwan tim şixulîyeno.

Tercume tenya o nîyo ke ma ziwanêkê xerîbî ra mehnayêk açarnenê ziwanêkê şinasî. Çimkî her ziwan bi sîstemê îşaretanê (göstergeler dizgesi) kulturêkê xwuserî dir, bi xulq û tebîetan, bi usûl û edeb û terbîyeyan, bi hawa û edetan, bi şeklê nîşandayişê refleks û reaksîyonanê miletî, bi eybdîyayiş û qîymetdayiş; bi erjanê komelkîyan (toplumsal değerler), xulase, bi heme şeklê cûyayişê miletî dir têzere de yo. Peyplanê (arka plan) her metin yan zî qiseykerdişî de enê çî tim hereket de yê. Coka tercume eslen tenya açarnayişê ziwanêk yan zî çekuyanê ê ziwanî nîyo. Tercume de, açarnayişê yew bi yew kelîme yan zî cumleyanê ziwanêk ra vêşêr, gereka metin û mehna biaçarnîyê. Eno nîno a mehna ke tu ehemîyetê kelîme û cumleyan çinê yo.

Ma vajê, ziwanê Tirkî de cumleyêka winasî esta: “Açgözlü Hasan Bey, Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan oldu!” Cumleyêka winasî eke ma kelîme bi kelîme biaçarnê wina ya: “Hesen Bego çimvêşan, seba rizî şi Dîmyat la savarê eyo ke keye de bi, dest ra şi!” Bi eno şekil, mehnaya ke cumle de ya bena vindî. La eke ma wina biaçarnê, çiyo ke a cumle de, ziwano orîjînal (kaynak dil) de îfade beno, mehnaya ke ziwanê açarnayişî de teqabulê ey kena zaf ra tay dana: “Hesen Bego çimvêşan, nane geyra la lete zî dest ra şî!”

Reyna, her ziwan de tayê qalibî estê. Ma vajê, Tirkî de: “Adınızı lütfeder misiniz?” Yan zî Farisî de: “Êsmê şerîfet?” Eke ma kelîme bi kelîme biaçarnê; “Şima nameyê xwu lutf kenê?” û “Nameyê to yo bi şeref?” Ziwanê ma de mehnaya ena cumle zî bi eno şekil çinê ya. La eke ma wina biaçarnê, tam îfadeyo ke teqabulê ena perse keno vejîyeno meydan: “Nameyê to bi xeyr?” Û cewabê ena perse zî wina diyêno: “Xeyrê Homayî ro to bo, nameyê mi...” Eno qalibo peyîn ziwanê Tirkî yan Farisî de çinê yo.

Û tercume de lazim o ke hem sîstemê herekîyayişê ziwanê orîjînalî hem zî ê ziwanê açarnayişî û qeydeyê gramerê (dilbigisi) her di ziwanan baş bêrê zanayiş. Gereka zanistîya ziwanî (dilbilim) û teorîya edebîyatî (yazın kuramı) zî bêrê zanayiş. Tercume bi qasê rexnekerdoxêk hişyarî û analîzkerdişê metnî zî wazeno.

Tercume de her kes warê xwu de enê karî bikero hîna baş beno. Ma vajê, şaîr şiîre biaçarno, doktor metnanê tibbî biaçarno, tarîxnas metnanê tarîxî biaçarno hîna baş beno. Merdim şaîr nêbo zî, eke şiîre biaçarno, gereka şiîre ra baş fam bikero. Waranê bînan de zî wina yo.

Heto bîn ra, zafê metnan tenya miyanê sînorê xwu yê objeyî (nesnel) de nîyê, teberê sînorê xwu yê asayeyî de zî bi zaf çiyan ra eşkera yan zî nimite têkildar ê. Lazim o ke açarnayox enê hetan ra zî haydar bo.

Reyna, miyanê ziwanêk de “ziwanî” zî estê: Ziwanê edebîyatî, ziwanê siyasetî, ziwanê felsefe, ziwanê zanistî... Û zafê enê ziwanan zî miyanê xwu de qisim bi qisim ciya benê. Mesela edebîyat de: Ziwano epîk, ziwano lîrîk... Û her nuştox bi xwu zî ziwanê xwu yo orîjînal (özgün) o tenya aîdê xwu esto. Enê zî miyanê ziwanî de “ziwan” ê.

Metin bi ziwan nusîyêno helbet û her metin zî ziwanê xwu esto. Tayê metnan de nuştoxî bi xwu mehna sergirewte (kapalı) verdaya, nimita. Xwura tu esero baş estetîkê xwu wina viran nênawneno wendoxî.

Heto bîn ra, Seke Roland Barthes zî îzeh keno, tayê nuştoxî bi ziwano ke ma dest de hazir o, pê razî nêbenê, qîmê xwu pê nêanê. Ena babete de R. Barthes nuştoxan keno di qismî: Nuştox û nuştekar (yazar ve yazman). Û vano, “Ziwan nuştoxî rê amanc o, nuştekarî rê wasita yo...”(2)

Zafê nuştoxan tim wazenê ziwanêko newe virazê. Mehnaya raşteraşt (düzanlam) ra wetêr, wazenê mehnayêna (yananlam) zî bidê kelîme. Ma vajê, yew cumleya sey “Miyanê şewa tarî de kewtî rayir û şî.”

Ena cumle bi eno qeyde bena cumleyêka sade. Labelê gama ke merdim vajo:

“Miyanê şewe de kewtî rayir û tarî-tarî şî.”

Êdî bena cumleyêka tilsimîne. Cumleya peyîne cumleyêka edebî ya, zêhnê wendoxî de tesîrêko îmajin (imgeli) virazena. Xeyalê wendoxî de berê vîrardişanê ciyayan akena. Yanî tiya de, açarnayox gereka ziwanxebetnayişê nuştoxî ra zî haydar bo û açarnayiş de rîayetê ci bikero.

Açarnayox, eke yew metnê edebî açarneno, helbet lazim o ke qasê nuştoxê metnî, ê metnî ra fam bikero û wina bihesebno: Eke nuştoxî tenya bi ziwanê mi bizanayne, eynî bi enê erjan û bi enê tewirî gelo do eno metin senî binuştêne? Labelê eynî krîter seba metnanê teberê hunerî de wina nîyo. Ma vajê, metnêko îlmî yan zî hiqûqî. Enê zî termînolojîyê xwu gore açarnîyênê.

Gama ke metnêk ziwanêk ra açarnîyêno ziwanêna, lazim o ke tehm, boye, reng, şekil, estetîk, teşbîhî û îmajî, mehna, îfade û dazanayişê ke ziwanê orîjînalî de yê, ziwanê açarnayişî de bi hawayo ke teqabulê înan bikerê, gereka newe ra bêrê sazkerdiş.

Tercume newe ra nuştiş o. La hema wina ser ra nuştişê çiyê hazirî nîyo û çiyo ke esto, newe ra tadayiş û nuştişê ey zî nîyo. Tercume nuştoxîya nuştoxî ya. Belkî zî, şaîrîya şaîrî...

Tercume motamot sey metnê orîjînalî nîyo. Tercume bin ra bi koma kelîmeyanê ciyayan zî nîno nuştiş. Tercume bi xaye û amacanê xwu, bi qeydeyanê mexsûsê xwu, yew çiyo ciya, teberê qeydeyanê tewiranê bînan ê nuştişî de, fealîyetêko taybet yê edebîyatî yo.(3)

_____________

* Bê ke ez hayî ro ci bî, ena meqale de kerdoxî (özneler) xwuvero nêrkî nusîyayê. Dima, mi zî qet dest nêda înan. Neke ez bi xwu hetê cinsîyetî ra tenya nêrkî fikirîyena, nê! Beno ke zihnîyetê fikirîyayişê ma (ziwan nê) nêrkî yo, coka. Labelê wendox eşkeno formê nêrkî seba makî (açarnayoxe) zî fam bikero.

1 Zemîme Heftegîyê Hemşehrî, Tehran, Şomare: 39

2 Roland Barthes, Yazı ve Yorum, Metis Seçkileri, İstanbul 1990, r. 83-84

3 Esero ke mi nuştişê ena meqale de ci ra îstîfade kerdo: Akşit Göktürk, Çeviri: Dillerin Dili, YKY, 2. Baskı, Îstanbul, 2000.

Not: Ena meqale “Vate, Kovara Kulturî, Numre: 24, Îstanbul, Wesar 2005, r. 117-121” de weşanîyaya. Nika mi tenya hetê formê kelîmeyan ra, ma vajê sey “xo > xwu” tayê çî redakte kerdî.