zazaki.net
03 Kanûne 2024 Sêşeme

Wehdet Sîwanij / Nuştox

Arifê Mehmedê Hesenî

12 Sibate 2011 Şeme 20:18

Arifê Mehmedê Hesenî (Arif Mehmêd Hesên; Arif Axa) mintiqaya Sîwanî de dewa Xiraba ra yo. Serra 1962 de dewleta tirkan nameyê na dewe vurîna kerd “Kavaklı”. Wexto ke qanûnê peynameyan vecîya, peynameyê înan zî kerd “Özdemir”. Dewa Xiraba serra 1891 de Mehmedê Hesenî (bawkî Arif Axayî) beganî Palî ra herînaya. O semed ra Sîwan de tera vatîn “Xirabayê Mehmedê Hesenî”.

Kokê keyê Arif Axayî seserran verî ra mintiqaya koyê Sîyayî (çîyayê Reş) ra amey dewa Herta. Dewa Herta (bi tirkî: Karpuzlu) qezaya Pasurî (bi tirkî: Kulp) yê Dîyarbekirî ra girêdayî ya. Vatîn, verînan ra Herta de eşîra Şemsî ra yê, Herta ra ameyê Mataran, uca ra şîyê Derê Reşî, badê, bawkê Arif Axayî ke dewa Xiraba herîneno, yenî uca ronanê.

Arif Axa wextê herbê cîhanê yê yewinî de serra 1914 ra mintiqaya Sîwanî de dewleta Osmanî rê eskerî arêdaynî (reysê şubeyê eskerî bi). Wextê seferberlikî de birayanê xo ra Husê şawitbi esker. Husê şi herbê Çenaqela (bi tirkî: Çanakkale) eskerîye ra peyser nêame, uca de kişiya. Panc hebî lacê Mehmedê Hesenî estbîy: Arif Axa, Mela Hese, Mela Misfa, Elî Axa û Husê Axa bîy.

Nê birayan ra Mela Misfa tehsîldar bi, dewa Hesenan de ame kiştiş. Husê Axa şi seferberlik û peyser nêame. Arif Axa hedîseyê Şêx Seîdî de eskerê tirkan o kerd sungîyan fek a, kişt. Înan ra Elî Axa û Mela Hese tena bi emrê Homayî merdîy.

Di cinîyê Mehmedê Hesenî estbîy. Dayka Arif Axayî dewa Tinîg ra kênayê Tahir Axayî bî (aye ra vatên Eyşê Tayrûn). Arif Axa û dewa Melekanî ra Mela Xelîl xalezayê (yaykeza) yewbînan bîy. Arif Axa dewa Gazi ra Fîdê Mihê Ehmê Hendlû (Hendlû, mehlayê Gazi ya) ra zeweciyabi û aye ra hîre lacî, yanî Wisif, Mehme û Elî bîy. Yew zî kêna estbî, nameyê aye Sarya bi.

Wextê ronîyayîşê komara Tirkîya de mabênê Arif Axayî û dewleta Tirkîya hol nêbi, o semed ra ey qîyamê Şêx Seîdî de ca girewtbi û mintiqaya Sîwanî de tesîrê ey şarî ser o zaf bi.

Hela ke xebere yena vanê eskerê Şêx Seîdî Dara Hênî girewta û ha şinê Dîyarbekirî ser, Arif Axa pêroyê dewijan arêdano, xo mîyan de yew qerar gênê. Lacê xo Mehmed, birarzayê xo Misfayê Husê Axayî û dewijê xo Hesenê Ehmê Wisî, nê hîrê heminan sey qasid şawenê mintiqaya Dîyarbekirî hetê Şêx Seîdî ra. Vano, şima şinê Şêx Seidî rê selamanê mi vanê û nê qerarê ma zî ey ra vanê. Vacîn, yew meselaya arazî ser o mabênê ma û eşîranê Botîyan û Mistanî ha xerepnaye yo, seba ke yew gureyo neweş mabênê ma de nêvecîyo, eke ti zî munasib vînenî, ma destekê xo danî Şêx Şerîfî, ma şinê cebeyê Xarpêtî. Hetanî ke şima lez ma rê xebere bîyarê, ma zî tedarekê xo vînenê, merdiman (eskeran) û sîlihê xo hedre kenê.

Qasidî çek û rextê xo girêdanê û nişenê estoranê xo, Xiraba ra şinî Ardewan, Vilik, Sosin, Melekan, Nêrib, Hêni, binê Hênî de mintiqaya Têrkan ra şinî Qeşayî. Eskerê Şêx Seîdî înan benê Şêxî het. Vanê, qasidê Arifê Mehmedê Hesenî ameyê, to rê vateyê ey ardo. Şêx Seîd vano, meedelnîn, ca de bîyarîn mi het. Nê hîrê heme xo danê şinasnayîş. Şêx Seîd vano, dostê mi Arif Axa senîn o, înşallah hal û wextê ey hol o. Lacê Arif Axayî Mehmed cewab dano vano, Şêxê mi, bawkê mi to rê selamê xo şawitîy. Mesela ey rê vano. Û dima vano, eke to musade da û ma ke agêray, bawkê mi ê merdimê ke arêdayê, ma bi înan ra şinê cebheyê Xerpêtî, Şêx Şerîf het de mucadele kenê. Şêx Seîd vano, Arif Axayî rê selamanê mi berîn, o gureyê xo zano, kam cebhe de wazeno, wa uca de mucadele bikero. Vano, ewro roja roniştişî nîya, de werzîn, lez mevindîn bikewîn rayir.

Qasidî hela ke agêrenê, hetê keyî ra rayîr de rastê yew şerê eskeranê tirkan û milîsanê Şêxî yenê. Nê her hîre xortî estoranê xo ramenê hetê qowxî (şerî) ra, şinê eskerî ser, herb kenê. Vatişan gore, panc saetî ra pey milîsê Şêx Seîdî na boligê suwarîyan pêro pîya teslîm gênê. Qumandanê înan yew yuzbaşî beno, Milîsê Şêxî badî çek, sîlih û estoranê eskerî yewbînan rê bare kenê, bara nê xortan zî yew estora qadana, di hebî tifingî û yew seterê (kaput) yuzbaşî danê.

Hîrê heme xortî veciyênî rayîrî ser, rayîro ke şîyayîş de di rojî şîy, ameyîş de hîrê rojî yenê. Çunkî estora qadana sey estoranê înan nêşêna şêra, o semed ra zaf kewenê erey û hela ke yenê dewe, hem seba ereykewtişî hem zî seba estor û ê çî-mîyanê bînan, Arif Axa cigirîyeno. Debara Arif Axayî zaf hole bîy, muhtacê estor û sîlihî nêbi, coka vano, şima qey no eşya ardo, şima gerek eskeranê Şêxî rê biverdaynê.

Tabî ê hetanî ameyê dewe dewlete hewna Dara Hênî peyser girewta, Arif Axa estora qadana mîyanê gemê Xiraba de veradano û qaput û çî-mîyê bînî benê zereyê laye de mîyanê şirtî de fînenî erd, vanê wa erd de bihelisyo.

Dewlete wexto ke hedîseyê Şêx Seîdî fetesnena, milîs û îtîrafçîyan ra îstîxbarat arêdana. Yuzbaşî Elî Heyder yeno dewa Tinîg de serê “koşka” keyê Tayrûn de çadire dano pêra. Dewa Xeylanî ra “îtîrafçî” Husê Mehmedê Eyşonû, dewa Xiraba ra gereyê Arif Axayî û lacê ey Mehmed Axayî û dewa Xeylanî ra Hesê Fati (Hesê Fati axayê Mişkêxî bi) û Ehmedê Musayî (Ehmedê Musayî axayê Xeylanî bi) keno. Vano, înan Şêx Seîd het de ca girewt, Şêx Seîdî rê esker arêda û verba eskerî herb kerdo.

Leşkerî şinê dewa Xiraba Arif Axayî û lacê ey Mehmedî tepîşenê benê dewa Xeylanî. Arif Axa wazeno lacê xo bixelesno, suc gêno xo ser, vano, eleqeyê lacê mi tu gure ra çinî yo, destek mi dayo Şêxî. Naye ser o uca lacê ey veradanê û Arif Axa, Hesê Fati û Ehmedê Musayî tepîşenê benê Tinîg.

Wextê hediseyê Şêx Seîdî de merkezî Sîwanî dewa Tinîg bî. Mudirê nehya û qereqol dewa Tinîg de bîy. Yew odaya Tahirê Tayrû (Tahir Axa) kerdbi qereqol. Hela ke dewlete hedîse fetesnena, Elî Heyder yeno Tinîg, serê banê keyê Tayrû de çadire dano pêra û vernî de axayanê Sîwanî arêdano. O semed ra dayka Ehmedê Musayî, aye ra vatêne Elê Musayî, seba lacê xo yew deyire vetbî:

Elî Heyder şi Tinîg mîyono

Şîyo serê koşkay key Tayrûno

Arêdano axayûn û begûno

Leşkerî Arif Axayî, Hesê Fati û Ehmedê Musayî benê dewa Tinîg de binî çadire de kenê hepis. Elî Heyder wazeno înan hetê Pîranî ro bero Dîyarbekir mehkema. Dewa Tinîgî ra Ehmedê Delale lacê Tahirê Tayrû bi û xalizayê Arif Axayî bi. Senî ke pêhesîyeno, hem xebere dano keyê Arif Axayî hem zî xebere dano xalezayê (yaykeza) Arif Axayî Mela Xelîlê melekanijî. Vano, şima se kenî bikerî, hebê peran peyda bikerê, biyarîn ma Arif Axayî bidîn verdayîş. Eke berd Dîyarbekir, xelesnayîşê ey beno zehmet.

Keyê Arif Axayî, Mela Xelîl û Ehmedê Delale xo mîyan de yew sitlê zerdan (altin) dekenî pirr û yew qaliba ronê tezeyî danê fekê sitlî ser ke kes fêm nêkero. Mela Xelîl wexto ke sitlê Elî Heyderî ver de roneno, Elî Heyder vano:

- Mela, to ma rê rono teze ardo?

Mela Xelîl vano:

- Eke ti gîşta xo bicenî piro û bûncî, ti vînenî ke binî ronî de çina esto!

Elî Heyder gîşta xo ceneno piro û kaşkeno ke binê ronî de sitl ho pirr zerdî (altinî). Vano:

- Mela, de vaci, ti mi ra çina wazenî?

Mela Xelîl vano:

- Arif Axa, na mintiqa de wayirê soz û nameyî yo, yew axayo erjîye yo û xalezayê (yaykeza) min o.

Elî Heyder berê çadire akeno, vano:

- Arif Axa, bî teber, ti serbest î.

Arif Axa yeno teber. Arif Axa, Mela Xelîl û Ehmedê Delale verardî şinî yewbînan ra. Ê embazî veng danê Arif Axayî vanê, ti ha şinî la ma se kenî? Arif Axa ê her di xalezayanê xo ra vano, ez qumandanî ra rica kena, wa nê embazanê mi varado. Mela Xelîl vano, meşo qumandanî het, eke ti şêrî, qumandanî het, hewna to tepîşeno. Arif Axa vano, embazanê xo destê dişmenî de verdayîş û şîyayiş bi keye, yaqişmişê mi nêbeno. Nika ez şîyo keye, merdimê înan ke amey û mi ra persay, ez senî vana mi embazê xo destê dişmenî de verday û ez ameyo. Hetanî ke mîyanê şarî de milê (vileyê) mi, mi ver ro keweno, wa ez bimiro, hîna hol o.

Arif Axa vecîyeno huzurê Elî Heyderî vano:

- Qumandan, to ra ricaya mi esta ke ti embazanê mi zî serbest veradî, eke ti embazanê mi nêverdî mi zî meverde.

Elî Heyder vano:

- Kamî ricaya to kerda ke ti ricaya înan kenî? 

Eskeran ra vano, ey hewna bikerîn zereyê çadire. Leşkerî hewna destanê Arif Axayî girêdanê û dekenê binê çadire. Yew mude ra pey înan fînenê rayîr, vanê, ma şima benê mehkemaya îstîqlalî ya Dîyarbekirî.

Wexto ke yenê kişta dewa Pîrejmanî ke girêdayeya qezayê Pîranî ya. Vatîn, şiwan û gawananê pîrejmanijanî ra uca de zereyê yew dereyî de mabênê mehkuman û eskeran de yew munaqeşe (teşxele) vecîyeno. Sereyê Hesê Fati û Ehmê Musayî her yewî yew gule pananê. A heli Arif Axa vazdano la nêşêno dûrî kewo, eskerî ey tepîşenî, pey qasatoran laşê ey kenê seyê serrade û heme hîrêyan o dere de erzenê mîyanê diriki û hebê puş-palax danê ser.

Hela ke înan dewa Tinîg ra vecenê, çew tersê xo ver nêftanê înan dima şêro, pers bikero ke hela eskeran nê kamcîn het ra berdîy. Yew hewte ra pey dewa Xeylanî ra Elê Musayî dayka Ehmedê Musayî yena Xiraba, uca de lacê Arif Axayî Wisif û Mehme Axa, xizmetkarê xo Emerê Hesê Salû fînenê Elê Musayî het, vanê nê hîrê embazan dima şêrîn,  hela pê se bîy. Elê Musayî û Emerê Hesê Salû, kewnê rayîr yenê Tinîg, uca ra şinê Qerbegan, uca ra zî pê pers ra şinê dewa Pîrejmanî, ê şiwan û gawanan vînenê.

Dewijê Pîrejmanî zî înan reyde şinê cenazeyan binê ê teli û dirikan ra vecenê. Her hîrê embazan rê tirban virazenê û înan defn kenê.

Mezelê înan nika ha dewa Pîrejmanî de yê.

Elê Musayî û Emerê Hesê Salû wexto ke agêrenê dewe, qicê Arif Axayî dewe de tazîya ronanê.

Dewr û demê Arif Axayî no hawa dîyeno wera û qedîno. La na mesela mîyanê keyeyê Arif Axayî de bi vatiş hetanî ewro ameya.

No nuşte 3678 rey wanîyayo
ŞÎROVEYÎ
Sayeyê Wehdetî de
Malmîsanij
Wehdetê erjayeyî baş kerdo ke no nuşte nuşto. Mi yewna nuşteyê ey zî wendbi, o zî nuşteyêko balkêş bi.
Tîya behsê Ehmedê Musayî keno. Mi gedeyîya xo de nameyê nê camerdî zaf eşnawitbi. Pîyê mi behsê ey kerdinî. Mi deyîra Ehmedê Musê Axan zî zaf goşdarita. Dewanê ma de, dewanê Pîranî de na deyîre vajîyaynî. Yeno vîrê mi, deyîre de vatinî, "Ez kata pêrdê t... nana / Ez bişîna ez tirkan ra tekî nêverdana". Heta nika hîrê varyantê deyîra Ehmedê Musê Axan neşr bîy. Kovara Armanc (hûmare: 138 û 145) û kovara Vateyî (hûmare: 34) de.
Sayeyê nuşteyê Wehedetî de ma nika hîna weş zanî ke Ehmedê Musayî, Arif Axa û Hesê Fati kam î.
24 Sibate 2011 Panşeme 06:56
Xerepnaye
Xançukij
Nuşteyê to zaf rind o. Şarê ma tarîqê xo bizano zaf baş beno. Nuşteyê xo de ti vanî:yew meselaya arazî ser o mabênê ma û eşîranê Botîyan û Mistanî ha xerepnaye yo.'' Sinorê Botîyan,Mistan û Sîwanî tu cêke de nêreseno yewbînan ko meselaya arazî ser o beyntareyê înan bixerepîyo.
18 Sibate 2011 Îne 22:35
Xeylan
Ehmedê Dirihî
Hetê ma de di heb dewê Xeylan estî.
Yew vakurê royê Miradî de maneno. Tira vanî Xeylanê Palî, a bîn başurê royê Miradî de manena, Xeylanê Sîwanî. Tiya de Wehdet herhal Xeylanê Sîwanî ra behs keno.
13 Sibate 2011 Yewşeme 23:20