Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbiyaye - IV
“Ma rê kadroyî lazim ê”
Seba ke tabloyo tari û negatîf yê hal û hewalê ma bineyna kifşe bibo, beno ke tayê çiyê bînî ser o îlawe bibê. Ma vajê, beno ke derheqê mintîqeyê Dêrsimî de, tayê faktorê bînî zî îlawe bibê la kêm-zêde hetê ziwanî ra rewşa heme mintîqeyanê welatê ma sey mintîqeyê Licê ya. Wazenê wa moralê ma bixerepîyo yan ma sereyê xwu bidê dêsan ro. Rewşa ma winî ya. Ena rewşe helbet goreyê waşetişê ma, goreyê zerrîya ma ya bele nîya. Feqet ena rewşe peynîya dinya zî nîya. Hema her çiyê ma destê ma ra nêşiyo. Mesela, nîmeyo zafê nifûsê ma hema zî ho herrîya xwu ser o. Ma hê erdê baw û kalanê xwu Kurdistan de cûyenê. Tewr tay nîmeyê nifûsê ma hema zî bi Kurmancî (Kirdasî) û Kirmancî (Kirdî, Zazakî, Dimilî) qisey keno. Qismêko pîl eşkeno fam bikero. Dinyayêk wendeyê ma estê. Qismêkê şarê ma welatanê Ewropa de, Amerîka de cûyeno. Yanî, ma êdî cîhanî, miletanê bînan, tarîx, tecrube û serebutanê merdiman hîna nizdî ra şinasnenê. Heto bîn ra, zafê qedexeyê dagîrkeran betal biyê, bêkêr biyê, hukmê xwu kerdo vindî. Neyar nêeşkeno sey verî ma ser o hukim bikero. Ma kurdan bi gunîya xwu, bi areqê çareyê xwu, bi keda xwu ya helale, bi micadeleyê xwu yê meşrûyî hukmê serdestan nîme ra nîme apey berdo. Esas miletê ma çi rey fek micadeleyê neteweyî ra veranêdayo. Dagîrkeran polîtîkaya xwu ya înkarkere, îmhakere û asîmîlekerdişî bi heme hêzê xwu, bi heme metodanê wehşîyan ma ser o cerebnaya labelê nêeşkayo bireso netîceyêkê qethî. Neyaran ma kerd marêko nîmkişte. La nêeşkayî kokê ma biyarê. Ma hema zî hê payanî ra. Ma hema zî hê linganê xwu ser o.
Dinya zî êdî dinyaya verî nîya. Teknolojî bêhed aver şiyo. Hetanî davîst serrî verê cû, şarê weverê royê Muradî û şarê naverê royê Muradî nêeşkayne hetê yewbînî ra şêrê û bêrê. Coka têkilîya înan yewbînî dir çinê bî. Yewbînî ra hende bêxeber bî ke fekê înan, şîveyê înan yewbînî ra aqityaybî. Gama ke cayêk raştê yewbînî biameyne, fekê yewbînî ra fam nêkerdêne. Labelê ewro, ti kamcayê dinya de benê bibe, ti kam mintîqeyê Kurdistanî ra benê bibe, wazenê Dêrsim ra be, wazenê Çewlîg ra, Pîran ra, Sêwreke ra be… Ez Licê ra ya û ma êdî cîranê yewbînî yê. Ma her roje nuşteyanê yewbînan wanenê, ma piya kom benê, ma bi telefonan yewbînî dir qisey kenê. Ma vajê, birayê mi cîranê min o. Keyeyê ma têkîşte de yê. Ma çend aşman ra reyêk yewbînî zor vînenê. La kesê kurdperwerî, kesê ke ziwanê ma ser o şixulîyenê, bi hezaran kîlometreyî mi ra dûrî yê, ma vajê, ziwanzanêk ho Ewropa de cûyeno, ma her roje, miyanê 24 saetan de çend reyî yewbînî ra persan persenê, cewab danê yewbînî. Ma mizakere kenê, ma bi telefon raşteraşt qisey kenê. Goreyê verê cû ra enê heme îmkanê baş ê, avantaj ê. Mesela, verê cû ma tenya şarê dewa xwu şinasnayne. La ewro ma hem miletê xwu baş şinasnenê, hem lehçe û fekanê miletê xwu şinasnenê û hem zî ma miletanê rîyê cîhanî şinasnenê. Ma tarîxê xwu zî zanê, tarîxê miletanê cîranan, tarîxê miletanê cîhanî zanê. Mesela ma zanê ke çi ameyo sereyê ziwanê qewmê Îsraîlî Îbranî ser de.
Îbranî ziwanê Tewratî yo. Verê Îsayî, serra 607 de Qudis hetê Babîlîyan ra talan beno. Uca ra pey ziwanê Aramî hêdî-hêdî cayê Îbranîya rojane gêno. Badê ke seserra 3. de Romayîyan mintîqe girewt binê hukmê xwu, Îbranî miyanê cûya rojane ra wedarîya. Labelê warê nuştişî de ame bikarardiş, yanî pê nusîya. Dima, qewmê Îsraîlî, yanî wayirê Îbranî welatê xwu ra derbeder biyî. Her cayê cîhanî ra biyî vila. Qewmê Îsraîlî şi kam welat, ziwanê ê welatî qisey kerd. Labelê metin û kitabê Îbranî estbî, hertim ameyî pawitiş.
Peynîya seserra 19. de Siyonîzmî (nasyonalîzmê Cihûdan) dir sey ziwanêko modern hewna ruh dekewt Îbranî. Yahudîyanê welatanê ciyayan dest pê kerd, bi Îbranîya moderne qisey kerd. Tam ena nuqta de lazim o ke ma qalê merdimêkê pêşengî bikerê: Eno merdim Eliezer Ben-Yehuda (1858-1922) yo. Yahudîyê Rûsya yo. Şaristanê Belarûsî, Vitsebsk Voblast de ameyo dinya. Hîrêserrîya ey de, ey danê wendişê Tewrat ver. Seba ke eşkayo qismêko zêde yê Tewratî, Mişna û Telmûdî biwano, pîlê ey bi niyeto ke bibo haham ey benê wendegeyê dînî yê mûsewîtî Yeşîva de qeyd kenê. Demê perwerdeyê xwu de raştê gelek metnanê dînî û teberê dînî yê Îbranî beno. Dima Fransî, Almanî û Rûsî museno. Gama ke fikrê Siyonîzmî şinasneno, ey rê wina bawerî virazîyena, eke Îbranî serê erdê Îsraîlî de newe ra gane bibo, heme Yahudîyê cîhanî do bibê yew. Parîs de unîversîteyê Sorbonne de waneno. Babetê ke ser o gureyeno tarîx û siyasetê Rojhelatê Miyanînî biyê la tewr zaf Îbranî ser o vindeno. Prosesê enê perwerdeyî de wina bawer keno ke, seba ganekerdişê miletêk ziwano mişterek şert o.
Cînîya ey Devora Jonas 1891 de janê ziravî ra mirena. Bi panc tutanê xwu maneno. Dima miyanê des rojan de 3 tutê ey zî jan ra mirenê. Şeş aşmî badê mergê cînîya xwu, baltuza xwu Paula Beila Jonas dir zewecîyeno. Nameyê cînîya xwu bedelneno, nameyê Yahudîtî “Hemda” nano pira. Serra 1881 de Împaratorîya Rûsya ra koç keno şino Filîstîn. O wext Filîstîn miyanê erdê Împaratorîya Usmanî de yo. Filîstîn de wendegeyê Alliance Israelite Universelle de dest bi mialimtî keno. Eno miyan de dest pê keno herinda fek û lehçeyanê mehelî yê Îbranî de yew ziwano mişterek ano pê. Lajê xwu Ben-Zion Ben-Yehudayî bi ena Îbranîya newîye perwerde keno. Yanî, ena Îbranîya ke ewro ziwanê resmî yê Îsraîlî ya, ziwano resmî yê dewletêk a, reya verîne ziwanê dayîke yê lajê Eliezer Ben-Yehudayî ya. Bi vateyêna, keso tewr verîn ke Îbranî ziwanê ey yê dayîke yo, tiya ra bi qasê se serrî verê cû lajê enê Elyezerî yo. Vanê, seba ke reyêk Hemda pitikî rê lorîgê Rûsî vatê, Elyezer cînîya xwu ra hêrs biyo.
Eno nimûne ra aseno ke fikir, edet, kultur yan zî ziwanê miletêk, eke miyan ra wedarîyê zî, eke bi seyan, bi hezaran serrî ser de bivîyarê zî, hewna, mimkun o ke newe ra gane bibê. Çimkî kultur, edet yan zî ziwano ke peyplanê tarîxê miletî de estbiyo, milet hîna asan qebûl keno. Seba ke milîyetê merdiman hende leze nêvurîyeno, seba ke ziwan faktoro tewr bingeyîn yê miletbiyayişî yo, seke nimûneyê Îbranî ra zî aseno, miyanê miletêk de geşkerdiş û aktuelkerdişê ziwanî yew karo hende namimkun û zor nîyo. Labelê gereka merdim bibo wayirê şiûrî. Gereka merdim xwu rê bikero şîar. Gereka merdim biwazo, xwu rê bikero sey îhtîyacêk. Waştiş, şerto tewr verîn û tewr muhîm yê heme karan o. Eke to zerrî ra waşt û ti waştişê xwu gore lebetîyayî, to xwu waştişê xwu gore organîze kerd, rew yan erey, miheqeq ti resenê meqsedê xwu. Feqet seba ke merdim çiyêk biwazo, gereka verê verkan ferq bikero. Yanî, hîs bikero, agahdar bo, hayîdar bo, pê bihesîyo, pê bizano, bişinasno.
Xulqê merdiman, xûyê kategorîya girde yê şarî wina yo, heta ke ti nîşan nêdê, ti pê nêdê hîskerdiş, heta ke bi çimanê xwu nêvîno, bi goşanê xwu nêşinawo, bawer nêkeno. Oyo ke çiyan nîşanê şarî dano, oyo ke bi şarî dano hîskerdiş kam o? Pêşengê ke miyanê şarî ra vejîyenê, merdimê zanayeyî ke îhtîyacê şarê xwu vînenê û xwu kenê wezîfedar, xwu kenê wayirê mîsyonî yê. Êyê ke bi vîzyonêko newe dest bi xebatêka bişiûre kenê. Enê merdimî kadroyê miletêk ê. Eke miyanê miletêk ra se-di sey kadroyê başî, kadroyê profesyonelî vejîyê û têreyde bi eqlêko kolektîf, bi xebatêka merkezî û bi karbêşî bixebetîyê, êdî vernîya ê miletî akerde ya. Ma xwu vîrî ra nêkerê, înanê ke dewleta Tirkîye ronaya, se-di sey kadroyê Îtîhad we Teraqî yê.
Ez gama ke vana kadro, qestê mi çi yo? Kadro, a kese yan o keso ke wareyêk de, ma vajê, siyaset, îlim, huner yan sewbîna dîsîplînêk de xwu perwerde kerdo, xwu resnayo mertebeyê xizmetî, êdî eşkeno bixeleqno û semere bido. Kadroyê ke ez vana, helbet pispor ê, la bi mentiqê ekspertî nêşixulîyenê. Enê kadroyî, hetêk ra romantîk ê, îdealîst ê. Seba averşiyayişê miletê xwu keremê zerrîya xwu ra wezîfe, mîsyon danê milanê xwu ser û zerrî ra, sey mîsyoneran cehd kenê ke miletê xwu gamêne, bineyna, yewna game aver biberê. Eynî sey Eliezer Ben-Yehudayî. Bi eno qeyde wayirê vîzyonî yê. Wayirê fikir, helwêste, ruh, têwger û lebate yê. Helbet însan hem tesîr keno hem mitesîr beno. Labelê kadroyî, esas, hesabê neteweya xwu ser o hertim kar (subje) ê. Eke mitesîr bibê zî, rewşa înan sey objeyêk nîya.
Ma miletêko bindest ê. Mişkileyê ma, problemê ma zaf ê. Nimûne, çar-panc lehçeyê ma yê ciyayî estê. Ena saeta ra pey, roja ewroyî de mimkun nîyo ke ma yew lehçeya xwu sey ziwanê neteweyî heme kurdan ser o ferz bikerê. Ma biwazê zî ma nêeşkenê. Mesela, mimkun nîyo ke lehçeya Soranî bibo ziwanê resmî û ziwanê perwerdeyî yê heme kurdan. Sey miletî enê rê hukmê ma çinê yo. Heto bîn ra, biyayişê hende lehçeyan êdî dezawantaj zî nîyo, hetta, awantajêko zaf muhîm o. Feqet miletê ma hetê ziwanî ra wayirê problemanê girdan a. Eke ewro dewleta ma bibiyêne, çi proje beno wa bibo, ma eşkayne miyanê 10-15 serran de biberê sere. Meselaya ziwanî yan meselaya lehçeyan hel bikerê. La çi heyf ke yew dewleta ma ya merkezî çinê ya, şertê ma zaf bisînor ê. Ma miyanê pencanê polîtîkayanê bêrehman yê înkarker, îmhaker û asîmîlekerdişî yê neyaran de yê. Gereka ma rewşa xwu baş bişinasnê û îmkananê xwu, potansîyelê xwu zaf bi zanayiş û aqilane bikar biyarê. Labelê seba ke ma bieşkê îmkanan ra, firsendan ra îstîfade bikerê, ma rê kadroyî, kadroyê zanayeyî lazim ê. A ena nuqta, yanî, amadekerdişê kadroyan mimkun o. Ma eşkenê kadroyan peyda bikerê. Perwerdekerdişê kadroyan rê hem zeman misaît o, hem teknîk esto, hem materyalê ma estê, hem zî kadroyê ma yê ke bieşkê kadroyanê neweyan perwerde bikerê estê. Enê cîhetî ra rewşa ma panc-des serrî verî ra zaf-zaf aver a.
Enê projeksîyonî de çarçewaya ma ya fikrî çi ya, perspektîfê ma çi yo? Sere de, ma kurd ê, welatê ma Kurdistan o, ziwanê ma Kurdî yo. Welatê ma parçebiyaye yo. Parçeyêkê welatê ma ne tede, yê bînan de ma hema zî bindest ê. La ma reben nîyê. Nimûne, eke neyaran ziwanê ma qedexe kerdo. Ma zî eşkenê qîmetê enê qedexeyî bikerê panc pereyî. Heto bîn ra, miletê ma, yanî kurdî, hem hetê ziwanî ra hem hetê bawerîya dînî ra miletêko zaf dewlemend o. Ziwanê ma sey darêka esîle û bikoke wayirê gelek gil û şaxan o. Ma nêwazenê tu gilî fedayê gilê bînî bikerê, ma nêwazenê tu şaxe veresnîya yewna şaxe de vindî bikerê. Yanî, ma kamcîn lehçeya Kurdî qisey kenê, ma aîdê kamcîn lehçeya Kurdî yê, wezîfeyê ma, miyanê çarçewaya heq û hiqûqê neteweyî de, gereka ma wayirî ro lehçeya xwu bikerê. Helbet têkilîyanê xwu yê teberî dir ma kurd ê, ziwanê ma Kurdî yo, ma heq û hiqûqê miletê xwu yekpare qebûl kenê û wayirtî kenê, enê îstîqametî de ma micadele kenê. Labelê kam gama ke dore bêro têkilîya zereyî ser, ma kurdê zaza yê, ma kird ê. Formê îdarekerdişê siyasî çi beno wa bibo, miyanê miletê kurdî de her lehçeya Kurdî wayirê eynî heqan a. Eynî sey gilanê darêk.
Ma nêwazenê tu bawerîya xwu ya dînî zî bikerê qurbanê yewna bawerî. Şarê ma misliman o, Yaresan o, Êzidî yo, Elewî yo, Zerdeştî yo, Kakeyî yo. Binê şemsîyeya miletbîyişî de ma wayirtî ro heme bawerîyanê xwu zî kenê. Ma qebûl nêkenê ke tu grûba dînî yewna grûbe tacîz bikero. Her bawerîya kurdan a dînî wayirê eynî heqan a. Û helbet, sey merdiman, ma ne heqê yewna miletî wenê ne zî heqê xwu bi kesî danê werdiş. Ma vera heme miletanê cîhanî de çarçewaya hurmet nîşandayişê heq û hiqûqê yewbînan de, bi pirensîbanê însanî hereket kenê. Çimê ma erdê kesî de nîyo la ma erdê xwu zî binê destî kesî de nêverdenê. Niyetê ma yê ke ma miletanê bînan, grûbanê etnîkî yê zeîfan bigêrê binê hukmê xwu çinê yo. La esla ma qebûl nêkenê ke miletêko bîn ma ser o hukim bikero yan ma îdare bikero. Beno ke ewro ma bindest bê. Hêzê ma qîmê enê nêkero. La dinya tenya ewro ra îbaret nîya. Siba û disibayê dinya zî estê. Hedefê ma eno yo: Ma do game bi game ver bi azadîya xwu ra şêrê.
Bi enê perspektîfî ma ewnîyenê meselaya ziwanî ra zî. Eke ma ziwanê xwu aktuel kerd, eke ma ziwanê xwu cûya xwu de kerd serdest, ma hukmê ziwananê dagîrkeran apey da, a game şexsîyetê ma yê neteweyî zî kemelîyeno, lehçeyê ma zî kamil benê. Enê ra pey, berê îqtîdarê siyasî zî hetanî peynî ma rê abeno. Kam gama ke ti siyaseten biyî muqtedîrê xwu, hema newe cûye weş bena, hema newe ti tehm heyat ra gênê.
Heme lehçeyê Kurdî seba ke heqîqeten gilê yew dare yê, çiqas tênizdî bê, hende pêt benê, gurr benê, geş benê, dewlemend benê, wayirê kapasîte benê. Nimûne, enê davîst serranê peyînan de sayeyê tênizdîbiyayişê lehçeya Kurmancî û Soranî, her di lehçeyî zî dewlemend bî, pêt bî, kapasîteya her diyan zî hîra bî. Qiseykerdoxê her di lehçeyan êdî bi asanî yewbînî ra fam kenê. Hewna, zazayê ke Kurmancî û Soranî zanê, nuşteyê înan ê Zazakî hîna dewlend, xurt, bi kapasîte û herikîyaye yê. Hetê qeydeyanê gramatîkî ra zî lehçeyê Kurdî yewbînî raşt kenê, paştî danê yewbînî. Labelê kam gama ke ti yew lehçeya Kurdî lehçeyanê bînan ra ciya bikerê, bi perspektîfê ciyakerdoxî, ma vajê, ti vajê zazayî kurd nîyê û ti wurzê lehçeya Zazakî lehçeyanê bînan yê Kurdî ra dûrî bifînê, eynî seke ti gilê dare biqelênê, hende texrîbat virazîyeno. Gilo ke to qelênayo, beno wuşk, beno koli, xeyr tede nêmaneno. Senî beno wuşk? Seba ke to lehçeyanê bînan yê Kurdî rê neyartî kerde û lehçe înan ra ciya kerde, gereka ti kelîmeyanê neyaran zî miyan ra vejê, aqitnê! Ti se kenê? Mesela, herinda kelîmeya “kovare/rojname” de yew kelîmeya absurde û bêmehna, bêmentiqe, yew kelîmeya sexte ya sey “pêseroke” virazê. Ti virazê nêvirazê, xwura mimkun nîyo ke gilê to tehm bigêro. Peynîya peyîne de ti ziwanê Esperanto zî virazê, ne ti enê ziwanî ra çiyêke fam kenê, ne do yew mileto bi nameyê zazperanto estbo ke bi enê ziwanê sexteyî qisey bikero. Peynî pûç a. Çimkî çiyo ke tarîxê miletêk de çinê biyo, ti nêeşkenê wina bi zor padusnê, îlawe bikerê.
Seke mi va, eno merhele de bi hawayêko acîl îhtîyacê ma bi kadroyan esto. Kadroyê ma, mialim benê, siyasetvan benê, doktor benê, mihendis benê, sînemager benê, rojnameger benê, deyîrbaz benê, spîker benê, yan dîsîplînêk de akademîsyen benê, nuştox benê, axirî çi benê wa bibê, gereka verê verkan qasê ziwanzanêk ziwan ra fam bikerê, gereka qasê nuştoxêk bieşkê bi Zazakî binusnê, bieşkê qasê xetîbêk bi Zazakî qisey bikerê. Eno şerto tewr bingeyîn o. Eno semed ra, gereka her zazayêk xwu sey kadroyê neteweya xwu bivîno, xwu wezîfedar bizano. Bi dîqet û baldarî xebata ziwanî, edebîyatê Kirdî tehqîb bikero. Game bi game xwu aver bibero.
Enê kadroyî çi şertan de vejîyenê meydan, senî perwerde benê? Gregory Jusdanis kitabê xwu Modernîya Ereymendî û Kulturo Estetîk (Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür, Metis, 1998) de gama ke serebutanê modernbiyayişê Yûnanîstanê ewroyî minaqeşe keno, behsê tayê fealîyetanê sivîlan keno. Bi kilmî, vano, aktuelbiyayişê ziwanêk yan kulturêk de çar faktorê bingeyînî rolêko gird kaykenê. Eke yew şaristan de, miyanê miletêk de, enê çar faktorî bi hawayêko feal û sey yew komplîkasyonêk têdir bixebetîyê, kultur newe ra gane beno. Enê çar faktorî enê yê: 1.weşanî, 2.mekanî, 3.misabeqeyî, 4.antolojîyî.
Madeyê weşanan de nameyê rojname, kovar, kitab, radyo û televîzyonan hûmareno. O wext hema tora Înternetî çinê ya. Ma eşkenê ewro keyepelanê Înternetî zî îlawe bikerê. Enê wasitayê enformasyonî rayir akenê ke yew kadro fikrê xwu yan hunerê xwu biresno cematî. Çimkî sedemo bingeyîn yê xeleqnayişê fikir yan eseran eno yo ke hunermend mesajê xwu biresno kesanê bînan, cemaetî manîpule bikero. Ena çarçewa de reye esta tenya vatişêk yan yew fotograf, yew tablo verê miletî tadano yewna rayirî ser.
Madeyê mekanan de, nameyê cayanê ke tede eserê hunerî û estetîkî pêşkêş benê hûmareno. Ma vajê, salonê ke tede panel, semîner û konferansî diyenê, tede fîlmî nîşan diyenê, kayê tiyatroyî, temsîlî tede yenê nawitiş. Hewna, kitabroşî, kafeyê ke tede suhbet û minaqeşeyê edebî û hunerî benê. Banê komele û enstîtuyan, merkezê kulturî û hunerî zî ena çarçewa de hesebiyenê. Mekan çinê bo, merdim nêeşkeno eseranê hunerî pêşkêş bikero, tebeqeya heskerdoxanê hunerî nêeşkeno xwu biresno hunerî.
Madeyê misabeqeyan de qalê misabeqeyanê hunerî û edebî keno. Misabeqeyê ke sey xelate, qîmetêko madî tede estbo, hetê jurîyêkê weçîniteyî ra dereceyî tesbît bibê, enê prosesî de subjeyê hunerî ruşdê xwu îsbat keno. Misabeqeyan de tim faktorê teşwîqkerdişî esto. Mesela, eke xelata Nobelî çinê biyêne, mimkun nêbi ke edebîyatê cîhanî ewro hende aver bişiyêne. Xelata Nobelî hewnê heme romannuştoxan xemelnena.
Madeyê antolojîyan de qalê amadekerdişê antolojîyanê bipirestîjan keno. Antolojîyê şiîran, yê hîkayeyan. Ma wina xeyal bikerê ke yew antolojîyê şiîranê tewr bikalîteyan de yew şiîra to zî esta, yan antolojîyê hîkayeyan de yew hîkayeya to zî esta. Nameyê to bi herfanê zerrnînan tarîxê edebîyatê miletê to de bi hawayêko ebedî qeyd beno. Enê aktîvîteyî xeleqnayişê eseranê edebî yê bi kalîteyan teşwîq kenê.
Enê fealîyetê sivîlî, enê fealîyetê ke peyplanê înan de projeksîyonê roşinbîrî, projeksîyonê ganekerdiş, geşkerdiş û modernîzekerdişê kulturî esto, nika, eno merhele de ma eşkenê bi asanî bikerê. Prosesê virazîyayişê enê fealîyetan de bi hezaran merdim mutesîr beno, beno muxatabê fealîyetanê winasîyan. Nimûne, her nuşte, her esero ke keyepelê Zazakî.Net de weşanîyeno, eno merehele de hetê çend seyî wendoxî ra yeno wendiş. Eke se ra desê enê wendoxan ciwanê ma bê, xortê ma bê, kenê davîst ciwanî. Enê wendoxî potansîyelê kadrobiyayişî yê.
Mesela, Mahîr kadro yo. Bîlal, Hebûn, Firat, enê kadro yê. Mahîr Dêrsim ra, Bîlal Hêni ra, Firat Pîran ra, Hebûn Licê ra yo. Emrê înan miyanê 16-22 de yo. Xortê ma yê terrn û tezeyî. Her çar zî nusnenê. Bi ziwanêko pank û standard nusnenê. Edebîyatê Zazakî bi dîqet tehqîb kenê, ziwan ra, qeydeyanê ziwanî ra fam kenê. Mesela, amadekerdiş û ronayişê enê keyepelî de keda Bîlalî û Hebûnî zaf a. Eke înan ra nêbiyêne ez nêeşkayne enê keyepelî hende asan ronî yan îdare bikerî. Ardimo madî yê kek Sidqî ra zî nêbiyêne, hewna, ez nêeşkayne enê keyepelî saz bikerî û wina fikrê xwu bi asanî vila bikerî. Esas ena xebatêka kolektîf a. Badê ke keyepelî dest bi weşane kerd, Mahîrî her firsend de moral da. Dima, hem bi nuştiş hem sewbîna hetan ra ardim kerd. Mesela, mi rê dosyayê PDF amade kerdî. Enê ciwanê ma, perwerdeyê xwu yê wendegeyî zî dewam kenê. Hebûn lîse waneno. Mahîrî lîse qedênaya, wazeno ekonomî biwano. Bîlalî hiqûq qedênayo, avûkat o. Firatî mialimî wenda. Mahîr nika ra dersa Kirmanckî dano tutan. Ê wendekarê ke ey ra dersa Kirmanckî gênê, ê zî potansîyelê ma yê kadrobiyayişî yê. Mahîr Almanya de ameyo dinya. Welatê xwu ra dûrî yo, la xortê ke nika welat de yê, zafine ra zaf-zaf başêr ziwanê xwu qisey keno, nusneno, waneno. Fekê mintîqeyan şinasneno. Gramerê ziwanê xwu şinasneno. Çimkî hayîdarê nasnemeyê xwu yê neteweyî yo. Biyo wayirê şiûrê neteweyî. Almanî perewerde beno, Tirkî baş zano. Labelê baş zano ke ziwanê baw û kalan, ziwanê dayîke viraziyayişê nasnameyê şexsî û komelî de yeno çi mehna. A enê xortî kadroyê ma yê.
Nika wezîfeyê ma yo tewr sereke eno yo ke ma kadroyanê winasîyan bizêdnê. Çareyê ma, bero roşin tiya de yo. Eke ewro dapancas kadroyê ma yê winasî deresê, Zazakî demeyêko kilm de, miyanê çend serran de bena ziwanê radyo û televîzyonan, ziwanê sînema, ziwanê tiyatroyî, ziwanê perwerdeyî, hetta, ziwanê resmî yê îdareyî. Mi qalê tiyatroyî kerd, ê çendanê verî, çend keyna û xortanê ma yê hetê Dêrsimî, mi ra waşt ke ez înan rê yew kaya tiyatroyî tercumeyê Kirmanckî bikerî. Mi kerde zî. Wexto ke mi metin tercume kerdêne, mi va, ez fekê Dêrsimî gore tercume bikerî ke wa hîna asan biwanê. Labelê înan waşt ke ez bi Kirmanckîya standarde, Kirmanckîya ke ez nika pê nusnena, tercume bikerî. Ena kaye (Rengê Awe) do bi Zazakîyêka standarde bêro kaykerdiş. A kadroyî enê yê. Ziwan wina populer beno, aktuel beno. Kam gama ke hetê kadroyanê pêşengan ra bi projeksîyonêko wina bizanayiş prestîjê ziwanî berz bibo, şêliko gird yê şarî xwuvero tadiyeno ziwanê xwu ser. Xwura mentiqê şarî wina yo. Eke bi çimanê xwu dî, bi goşanê xwu şinawit, hema newe bawer keno.
Metin û metaryalê ke ewro Kirdî de estê, metnanê Îbranî yê zemanê Eliezer Ben-Yehudayî ra zafêr ê. Coka eno ziwan hende leze sereyê xwu çewt nêkeno, hende leze vileyê xwu ronênano. Eke wayirê enê ziwanî heqîqeten wayirtî ro ci bikerê eno ziwan hetê kapasîte ra eşkeno miyanê çend serran de xwu biresno sewîyeyê lehçeya Kurmancî. Ez bi xwu miyanê prosesê averşiyayişê lehçeya Kurmancî de biya. Tîya ra des-diyes serrî verê cû, serranê 1990an de, dades kadroyê Kurmancî çinê bî. Kesî bawer nêkerdêne ke Kurmancî de xebere yena wendiş, yan metnêko modern yeno nuştiş. La ewro wina nîyo. Nika bi seyan nuştoxê Kurmancî estê, bi hezaran kitabê Kurmancî estê. Her roje vêşêr benê. 16 kanalê televîzyonî yê Kurdî estê, hemîne de şewe û roje bi lehçeya Kurmancî her tewir programî pêşkêş benê. Gelek grûbê muzîkî, grûbê tiyatroyî estê. Des-panciyes serrî verê cû nînan ra yew zî çinê bi.
Ma peynî de persêka winasî bipersê. Cayo ke yew ziwano standard, ziwanê wendegeyan, ziwanê televîzyonî, ziwanêko resmî, ma vajê, ziwanê Tirkî estbo, keyna yan xortêko zaza Kurdistan de, Tirkîye de yan welatêkê Ewropa de çi ra sereyê xwu bi Zazakî bidejno, hende ezîyet bido xwu, wurzo newe ra enê ziwanî bimûso? Çi feydeyê xwu înan rê esto? Ena nuqta de çend sedemê bingeyînî yê însanî, yê ke îhtîyacê însanan ra hasil benê, estê.
Însan tenya beden ra, wicûd ra nîno meydan. Însan wayirê mehnewîyatî yo zî. Senî ke îhtîyacê bedenî estê, bi eno hawa, îhtîyacê mehnewî zî estê, hîssîyatê merdimî esto. Gereka merdim qasê mirdkerdişê îhtîyacanê xwu yê bedenî îhtîyacanê xwu yê mehnewîyan zî mird bikero. Ena nuqta de hîsê mîlî, hîsê aîdîyetî, esil û fesil, nasnameyê komelî… Merdim eşkeno nînan miyanê kategorîya îhtîyacanê mehnewîyan de bihesebno. Enê cîhetî ra, ziwanê baw û kalan zaf muhîm o. Merdimo ke cûya xwu ziwanê xwu yê eslî de bicûyo, enê hetan ra, yanî cîhetê mehnewîyatê mîlî ra, hetê hîsanê aîdîyetî ra hîna tendurist o, rehet o. Heto bîn ra, senî ke hîs yan zî normê sey şeref, namûs, rûmet, heysîyet û xîretê şexsî estê, eynî bi eno qeyde, yê milî zî estê. Nimûne, kam gama ke yew heqaret ro miletê merdimî bikero, yan ro dînê merdimî, ro ziwanê merdimî bikero, merdim nêeşkeno qebûl bikero yan enê heqaretî rê tehemul bikero. Yan zî, ma vajê kam gama ke taximê futbolî yê neteweyî yê miletêk misabeqeyêka futbolî de ser keweno, merdimê ke aîdê ê miletî yê, pê şa benê, mexrûr benê, bextewar benê. Qewimîyayişê tarîxî zî winî yê. Pancas serrî badêna ma dinya de nîyê. Tornê şarî do tornanê ma ra vajê, bawkalanê ma ziwanê bawkalanê şima miyan ra dart we! Şima kerdî tirk… Enê çî merdimî rê giran yenê. Enê hetan ra, yanî hetê hîssîyatê milî ra wezîfeyê ma yo ke ma ziwanê xwu aver biberê, cûya xwu pê ziwanê xwu îdame bikerê. Nasnameyê xwu yê neteweyî pêt bikerê.
Cîhetêko bîn o muhîm zî, merdim pê ziwanê xwu hîna weş fikirîyeno, hîs keno, fam keno. Merdim pê ziwanê baw û kalanê xwu hîna asan û bisihet xwu îfade keno, perwerde de hîna leze ser keweno. Mesela, genê her miletî ciya yê. Enê genî nêvurîyenê. Beno ke hetê biyolojîkî ra zî sîstemê mezgê merdimî, ma vajê, sîstemê fikirîyayiş û xwuîfadekredişê merdimî, sîstemê fek û qirika merdimî goreyê sîstemê ziwanê baw û kalanê merdimî ra şekil girewto, wina eyar biyê. A game, hetê tenduristîya cûya şexsî ra zî ziwanê baw û kalan muhîm o. Merdimo ke ziwanê baw û kalanê xwu baş bizano ziwananê bînan zî asan mûseno. Yanî, bi ziwanê baw û kalanê xwu zanayîş, merdimî keno wayirê avantajî.
Ma yewna het ra biewnîyê meselaya ziwanî ra. Ma vajê, hetê sîstemê ekolojî ra zî ziwan bicûyo, ziwan nêmiro zaf muhîm o. Nimûne, miyanê sîstemê ziwanî û sîstemê ekolojîyê mintîqeyêk de, ma vajê, miyanê sîstemê Zazakî û sîstemê ekolojîyê mintîqeyo ke zazayî tede cûyenê, têkilîyêka zaf pête esta. Eke ziwan miyan ra wedarîyo, namekerdişê mefhûmanê ekolojîyê enê mintîqeyî, ma vajê, namekerdişê biyayişanê tebiî yê mexsûsê enê mintîqeyî, namekerdişê flora û faunaya mexsûsê enê mintîqeyî, vindîbiyayişê ziwanî çarçewaya kaînatî de kêmaneyêk virazeno. Çimkî heme mefhûmê ekolojîkî yê enê mintîqeyî bi mentiqê enê ziwanî, bi sîstemê termînolojîyê enê ziwanî ameyê namekerdişû wina fam benê.
Cîhan zî hetê zafrengîya kulturî ra zî zirar keno. Ma vajê, kam gama ke yew ziwan mireno, esas, yew kultur mireno. Gelek tewirê muzîkî mirenê, versîyonê fonetîkî mirenê, folklor mireno, vateyê verînan, îdyomî, sanikî, miqlatikî, fiqrayî… mirenê. Cîhan hetê kulturî ra feqîr keweno, rengê kulturî kêmî benê. Tiya de her kesî ra ver, enê heme sedeman ra, verê verkan wezîfeyê wayiran o ke enê ziwanî rê wayirtî bikerê.
Raşt a ke ziwanê neteweya serdeste cûya ma dagîr kerda. Dagîrkeran ziwanê xwu ma ser o ferz kerdo. Labelê ma eşkenê ena rewşa di-ziwanî qebûl bikerê û hem Tirkî baş bizanê hem Kurdî. Bi eno qeyde, îmkanê ferdanê miletê ma, yê neteweya serdeste ra vêşêr benê. Çimkî merdimê ke di zawanan zanê, kapasîteya sîstemê fikirîyayiş, xwuîfadekerdiş û famkerdişê înan, goreyê merdimanê ke tenya yew ziwan zanê ra diqat vêşî ya. Coka merdimanê yew-ziwanîyan ra serkewteyêr benê. Neyaran bi niyeto ke ma asîmîle bikerê, ziwanê ma qedexe kerd, ziwanê xwu ma ser o ferz kerd, ziwanê xwu mûsna ma, la ma zî eşkenê ena xirabîya neyaran xwu rê bikerê yew avantajo gird. Mesela serekwezîrê dewleta Tirkîya tenya Tirkî zano, yanî tenya yew ziwan zano. Labelê hema vajêne ke hemeyê kurdan tewr tay di ziwanan zanê. Ma eşkenê ena rewşe xwu rê bikerê avantaj. La bi o şerto ke ma ziwanê xwu zî bi qasê Tirkî baş bizanê.
Enê çiyê ke mi enê qismî de pêşnîyaz kerdî, eno merhele de ma eşkenê bi asanî ca biyarê. Çiyê namimkun nîyê.
Seba wendişê qismê yewin bitikne>>>>
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.