Edebîyat Ziwan o

Edebîyat Ziwan o
Roşan Lezgîn

Ciwananê welatê mi rê

Cûya însanîyetî, yanî qiseykerdiş çend rewîn bo, edebîyat zî hende rewîn o. Verê cû, edebîyat tenya yew çî biyo; yew eserê edebî de şiîre, hîkaye, roman û heta ke muzîk zî, heme têmîyan de biyê. La averşiyayişê zanyarî û modernîte dir edebîyat zî ame tesnîfkerdiş, formê neweyî peyda biyî: şiîre, hîkaye, roman...

Şiîre, miyanê tewiranî edebîyatî de wayirê formê tewr kilmekî ra wetêr esas hetê bikarardişê ziwanî ra ciya ya. Ziwan tewr zaf şiîre de krîstalîze beno; bi kelîmeyanê tayan îfadeyo xorîn û hîra virazîyeno. Rêza şiîre, yanî “misra” hende weş yena mûndiş, kelîmeyî hende weş têdima rêz benê ke şiîre hem hetê aheng û melodîya vengî (nezm) ra zaf weş, nermek, sey muzîkî ya, hem zî hetê mehna ra zaf xorîn o.

Hîkaye de, senî ke form bi xwu romanî ra kilmêr û şiîre ra dergêr o, bi eno qeyde mesela zî sey yew fotogafî yan zî çend fotografanê ke ameyê têhet û biyê yew tablo, kilmek yena qiseykerdiş. Hîkaye de, neke heme hetan ra, hetêkê karakterî û mesela zî neke heme hetan ra, yew teferruat yan zî tayê teferuatî yenê nawitiş. Hîkaye û roman nesr ê, labelê eke roman qiseykerdişo tewş nêwazeno, hîkaye bin ra nêwazena. Qiseykerdişê xwu de hîkaye sey şiîre hende girewte nîya. Hîkayenuştox her îfade de zaf bi tedbîr o, bi qasê şiîre nêbo zî, xwu dano nêzdîyê şiîre, kelîmeyan, cumleyan û paragrafanê xwu krîstalîze keno; qiseykerdiş de destvilayî (îsraf) nêkeno, destê xwu bi xwu gêno, ekonomîk o. Û bêguman sey şaîrî, hîkayenuştox zî estetîkê hunerî caran peygoş nêkeno.

Roman, îlham ra wetêr, sey viraştişê yew bîna proje û planê ci yenê ronayiş, mesela derg û dila yena qiseykerdiş la ena dergûdilayî zî gevezeyî nîya. Her çî hîra-hîra yeno îzehkerdiş, qehremanî zaf ê, her qehreman goreyê rolê xwu ra yeno teswîrkerdiş. Seba ke meselaya tewr bingeyîne baş bêro fehmkerdiş, qaso ke îcab keno mesela û qewimîyayişê qijkekî yenê qiseykerdiş.

Xulase, a deşta ke romannuştox estorê xwu tede hêdî-hêdî vazdneno, hîkayenuştox estorê xwu tede çargamî vazdneno. Eke şaîr bo, helbet tenya a roja ke deşte seraser miyanê mijî de ya, wenişeno û hîrhîra estorî dir sey virsikî, sey yew xeyaletî verê çimê ma ra vîyareno.

Edebîyat Ziwan o

Edebîyat serekê huneran o. Qeydkerdiş, nîşandayiş, averberdiş û weşkerdişê cûya kesî û dima zî ê cemaetî yo, la her çî ra vêşêr û vernîya heme çiyan de ziwanî ser o yew fealîyet o, biedebkerdişê ziwanî yo.

Her çî bi ziwan îfade beno, bi ziwan yeno namedayiş, mehnadayiş û famkerdiş, coka eleqeyê her çî ziwanî dir esto. Ziwan senî ke şeklê xwu cûya komelî ra gêno, bi eno qeyde şekil dano cûya miletî, şekil dano cûya kesî zî. Coka çi başî çi xirabî ser, kamî ke waşto yew miletî bivurîno, ziwan ra dest pê kerdo!

Eke kes midaxeleyê ziwanî nêkero ziwan cayê xwu de cemedîyeno, a game cûya qiseykerdoxanê ci zî rewşêka statîke de tevizîyeno! Ma zanê ke însan seba îdamekerdişê cûya xwu -bi hawayêko refleksî bo zî- tim ro çareyan geyreno. Û gama ke ziwan qiseykerdoxanê xwu rê qîm nêkero, senî ke welatê xwu terk kenê, bêteredud eşkenê ziwanê xwu zî terk bikerê û êdî yewna ziwan de xwu îfade bikerê.

Însanî de tenya hîsê cûyayişî zaf tebiî yê. Zafê hîsanê bînan mehsûlê tefekurî yê. Hîsê milî ke seba pawitişê ziwanî hêz danê merdimî, hetêk ra tebiî nîyê, virazîyayê! Seraserê tarîxî de, hîna zaf zî qonaxê averşîyayişê modernîte de, fikir yan zî hîsê milî tim bi edebîyatî ameyê viraştiş û vilakerdiş. Yanî edebîyat komelî keno milet yan zî miletbîyayişî ano vîrê komelî.

Ma va ke, edebîyat ziwanî ser o yew fealîyet o, yanî edîb ziwanî biedeb keno, şeklê ziwanî weşikêr keno, ziwanî modernîze keno. Coka verê verkan gereka nuştox cidîyetê enê karî ra haydar bo. Gereka enê zî baş, zaf baş bizano ke çiyo baş tesîrê xwu başî ser keno, çiyo xirab tesîrê xwu xirabî ser keno. Yanî, senî ke her gure webalê xwu, mesûlîyetê xwu esto, helbet edebîyat de webal û mesûlîyet her çî ra vêşêr o!

Senî ke malzemeyê resmî reng ê, yew resam eke rengan baş nêşinasno wurzo resim virazo, eke westayê bikarardişê firçeyî nêbo, nêeşkeno tualî ser o renganê xwu weş têmîyan bikero û yew tabloyo rindek virazo, bi eno qeyde malzemeyê edebîyatî zî ziwan o, qiseykerdiş o.

Ma vajê malzemeyê rojnamegerî zî fotografî ra vêşêr ziwan o, zaf çiyê bînî zî bi ziwan îfade benê labelê yew metin bi hawayê şixulnayişê ziwanê xwu beno edebîyat. Eke nê, ma do senî yew metnê edebî û yew metnê teberê edebîyatî de cêra bişinasnê? Bêguman form, tema, bîçim, uslûb zî muhîm ê la eslen hawayê şixulnayişê ziwanî ra ma zanê ke yew metin edebî yo yan nê. Çimkî edebîyat de ziwan elelade nîno bikarardiş, edebîyat de ziwan kirîstalîze beno, estetîze beno. Edebîyatî dir ziwan nermek û elastîk beno.

Yew edîb gereka bieşko eynî çî çend hawayî îfade bikero. Û helbet enê îfadeyan ra ê tewr kilmek û rindekî weçîno. Çimkî çiyo vêşî edebîyat de xwu sey pîneyî nawneno. Eno semed ra badê ke merdimî eserê xwu nuşt, gereka tekrar-tekrar biwano û her wendiş de bi yewna çimî biewnîyo eserê xwu ra. Heme çiyê vêşî, çiyê ke xizmetê eserî nêkenê, gereka miyan ra vejo. Û gereka rindî ser midaxele bikero: Kelîme bi kelîme, cumle bi cumle, paragraf bi paragraf bisefêno, rafîne bikero. Ma vajê, yew cumle de, gereka edîb xwu ra pers bikero û vajo “Gelo eynî îfade bi kelîmeyanê hîna tayan (kemîyan) nîno vatiş?” Yan zî “Gelo ez nêeşkena enê îfadeyî bineyna weş bikerî?”

Ziwano Standard

Çî rê ziwanî standard benê, yan zî ma vajê çi semed ra her çî rê yew standard esto? Çimkî şixulnayişê çiyê standardî asantir o. Rehetîya her kesî standardbiyayiş de esta. Eke yew ziwan standard bo, şixulnayişê xwu asan o; hem qiseykerdox û nuştoxî hîna asan xwu pê îfade kenê hem zî hetê sewbîna merdiman ra asantir yeno fehmkerdiş û mûsayiş.

Miyan ra wedarîyayiş yan zî cûyayişê yew ziwanî ser o zaf faktorî tesîr kenê la mi gore, faktorêko muhîm zî standardnêbiyayişê ziwanî yo. Eke yew ziwan standard nêbo, cûyayişê ci zî tehlîke de yo. Çimkî wexto ke merdim yew çî îfade keno, helbet merdim wazeno hetê muxatabê merdimî ra zî raşt bêro famkerdiş. Heto bîn ra, şarê ma zaf hewes nêkeno pê ziwanê xwu (Kurdî) qisey bikero, zafane Tirkî qisey keno; mi gore, sebebê xwu qasê yasaxkerdiş yan zî resmînêbiyayişê ziwanî standardnêbiyayiş o zî. Helbet vera ziwanê ma de zî yew ziwano standardbiyaye (Tirkî) esto. Eke merdimî rê guman virazîyo û merdim teredud bikero, gelo muxatab zî eynî îbareyî eynî mehna de fam keno yan nê, a game merdim di alternatîfan ra ê standardî tercîh keno. Coka ma nuştoxê ke wazenê enê ziwanî de xwu îfade bikerê, yan zî edebîyatê enê ziwanî rê xizmet bikerê, hedefê ma tenya o nîyo ke ma yew edebîyato biqalîte bixeleqnê; enê ra vêşêr, gereka yew tesîro musbet ê enê fealîyetê ma zi qederê enê ziwanî ser o bibo. Çimkî qederê ziwanî zî qederê miletî tayin keno. A game, neke tenya hetanî ma ra yeno gereka ma ziwano standard tetbîq bikerê, enê ra zî wetêr, gereka standardbiyayişê ziwanê ma de edîbî sere de bê.

Teswîr

Nuştoxo zekî her wext wendoxê xwu zî tewr tay qasê xwu zekî hesebneno, coka nuştişê ey fizûlî û eletewş nêbeno.

Ma vajê, eke yew resam resmê dare virazo û bin de zî “Ena dar a” binusno, eno yeno a mehna ke temaşekerdoxanê xwu ra bawer nêkeno, înan keno herinda ehmeqan. Yan zî ma vajê, edîbêk yew metin de wazeno pencera akero û biewnîyo teber ra. Gelo hewce keno ke vajo “Ez zere de biya”? Û dima zî vajo “Mi pencera akerde û ez ewnîyaya teber ra”? Yanî, wexto ke vajo “Mi pencera akerde û ez ewnîyaya teber ra”, xwura wendox fam keno ke o zere de yo. Coka edîb gereka teswîrkerdiş de sey hesira çimî zelal qisey bikero; ne vêşî ne kêmî.

Mentiq

Herçiqas edebîyat xeyalê xwu de viraştiş (bi Tirkî: kurgu) o zî, gereka sehîh bo, bimentiq bo. Cûya raştîne de zaf çî estê ke mentiqê merdimî vindarnenê, bêmentiq ê. Yanî, merdim xwu rê heyret keno ke senî yew çiyo winasî beno? Çimkî cûya raştîne zaf çiyanê bêmentiqan qebûl kena labelê edebîyat bêmentiqî qebûl nêkeno! Eke yew metno edebî de bêmentiqî bibo, gereka ena bêmentiqî de zî yew mentiq bibo.

Metin goreyê formê xwu ra, gereka wayirê yew çarçewaya bellîkerde bo û helbet miyanê ena çarçewaya bellîkerde de wayirê mentiqêkê saxlemî bo. Mesela, merdim nêeşkeno vajo “Wesar bi, ma yaban de mirdîya xwu încîrî werdî.” Çimkî wesaran wextê deresayişê încîran nîyo. Yan zî, ma vajê, yew edîb gama ke qalê micadeleyê Qoçgirî bikero û vajo “Nûrî Dêrsimî û Elîşêrî bi telefon qisey kerdêne”, nêkeweno bi sereyê merdimî, çimkî ma zanê ke o wext hema telefon çinê bi.

Tema

Edebîyat de çi yeno nuştişî ra vêşêr, senî yeno nuştiş muhîm o. Labelê her formo edebî gereka yew temaya xwu ya sereke estbo. Sey tema zî, çiyo ke zaf yeno zanayiş ra wetêr gereka çiyo ke nîno zanayiş, çiyo bakîr bêro nuştiş. Eke bakîr nêbo zî gereka bi hawayê nuştiş û nîşandayişê xwu ciya bo. Labelê eke merdim yew çiyê eleladeyî, çiyêkê sadeyî binusno zî, gereka wina nîşan bido ke çimê wendoxî de bibo çiyêko balkêş, çiyêko efsûnkar yan zî fewqelade. Yanî, edîb vajo “Hingemîn şîrîn o” zî nêbeno! Wendox do vajo “Ez zî zana ke hingemîn şîrîn o!” Yanî, edebîyat îzeh û muhakeme zî nêkeno, tenya nawneno; îzehet û muhakemeyî paweyê wendoxan verdano.

Ma zanê ke tema fikrê nuştoxî rê xizmet kena. Yanî nuştox bi temaya xwu, bi hawayêko nimitikî, fikrê xwu, derdê xwu û çiyanê ke wazeno wendox zî bivîno, resneno zêhn û hîsanê wedoxî. Labelê neke bi sloganan û qîrayiş, gereka bi terzo edebî bo.

Herçiqas zafê edîban vanê ke edebîyat tenya nîşandayox o, yanî edebîyat eyna ya, la nê, eynabiyayiş de zî hîsanê wendoxê xwu terbîye keno, fikir dano wendoxê xwu. Wezîfeyê eslî yê edebîyatî, hîrakerdişê xeyalanê însanî yo. Coka nuştox, gama ke eserê xwu rê yew tema bellî keno, gereka xwu ra biperso: “Çi rê? Seba çî ez enê çî nusnena?”

Her çî de siyaset esto û edebîyat de zî esto; edebîyat de merdim eşkeno her çî ser o qisey bikero. Labelê edebîyat de siyaset viran nîyo, nimite yo. Eke merdim biwazo fikrê xwu yê siyasî vila bikero, merdim yew meqalaya siyasî binusno, neke edebîyat. Edebîyat de tarîx zî esto, la eke merdim biwazo hedîseyê tarîxî raşteraşt qeyd bikero û binawno wendoxî, merdim eşkeno fikrê xwu sey meqale yan zî kitabî binusno, neke edebîyat.

Heto bîn ra, eke nuştox wendoxî rê çiyêko muhîm nênusno yan zî weş nênusno, wendox mecbûr nîyo biwano. Yanî wendox hemalê babîyê nuştoxî nîyo!

Edebîyat motamot nuştişê çiyanê ke biyê yan qewimîyayê zî nîyo. Edebîyat de eke nuştox îlhamê xwu yew mesela yan zî yew qewimîyayiş ra bigêro yan zî çiyêkê raştînî ra îstîfade bikero zî (enê çî pêro mimkun ê), gereka sereyê xwu de, xeyalê xwu de hîkayeya xwu newe ra binusno. Qewimîyayişanê xwu, êyê ke lazim ê, gereka xwu rê bixeleqno.

Mehellîbiyayiş û Cîhanîbiyayiş

Tayê çî estê ke tenya miyanê di tenan yan zî çend tenan de yew mehnaya xwu esta. Ma vajê, beno ke yew fiqra tenya eşkena di kesan bido huyayiş, di kesê ke her hetan ra agadarê mesela yê, tenya ê şahid ê, coka fiqra înan ser o tesîrê xwu weş kena. La gama ke ti yewnayî rê qal bikerê, zaf tesîrê xwu nêmaneno. A edebîyat zî winî yo.

Edebîyat, nuştiş yan zî nîşandayişê çiyanê mehellîyan nîyo labelê gereka mehellî/mintîqeyî bo; gereka lingê edîbî hewa ra nêbê, herrîya xwu ser o bê. Senî beno? Edîb, gama ke mehellî yo, gereka bizano cîhanî bo zî. Yanî, yan gereka motîfanê xwu yê mehellîyan bi hawayêko cîhanî pêşkêş bikero yan zî miyanê motîfanê mehellîyan ra înanê cîhanîyan weçîno. Yan nê, esero edebî do miyanê sînoranê xwu yê mehellîyan de (dewa xwu de) bimano.

Eke yew eser tercumeyê yewna ziwanî bibo, ma vajê, ziwanê ma ra açarnîyo Fransî ser, gereka bieşko o tesîro ke wendoxanê ma ser o kerdo fransizan ser o zî bikero, yan zî wendoxê Fransî zî gereka qasê wendoxanê ma ci ra fam bikerê û tehm bigîrê.

Hetê rojanebiyayişî ra zî, tayê çî estê ke ewro populer ê, miyanê şarî de yenê qiseykerdiş la beno ke çend serrî ra pey tu mehnaya înan çinê bo. Coka yew esero edebî gereka hem rojane bo hem zî xîtabê zemanan bikero. Yanî, hem xîtabê wendoxanê ewroyî bikero hem yê siba û disibayî.

Edebîyat de Mîraswerî

Eke ma raşt vajê, heme çî teqlîd o, tu çî bin ra îcad nêbiyo. Însanan tebîet teqlîd kerdo, dima yewî yewna teqlîd kerdo. Her teqlîdkerdiş de bineyna aver şiyê, dirûv û xasîyetê xwu şinasnayê, meharet û qabilîyetê xwu aver berdo.

Edebîyat zî teqlîd o; yewî yewna teqlîd kerdo. Labelê ez enê vajî, westayanê enê karî baş bala xwu daya çiyê ke înan ra ver nusîyayê ser, baş şinasnayê, dima zerrîya xwu ra şaheserî xeleqnayê; her vateyo ke ameyo vatiş, miheqeq bedelê ci zî ameyo dayiş. Eke mehnaya hîra de teqlîd bo zî înan caran tenezulê tekrarkerdişê eseranê xwu ra verêr nêkerdo, nêbiyê mîraswer; çiyo ke ameyo nuştiş yan zî bi şeklo ke ameyo nuştiş nê, dirûv û renganê xwu yê xasan ra eserê xwu yê weçîniteyî ardê meydan. Mîraswerî zî, veresnîya westayan de biyê vindî û şiyê.

Seba ke ena meselaya mîraswerî baş îzeh bibo, ez wazena qalê mewludanê ke ziwanê ma de ameyê nuştiş bikerî. Ma heme zanê ke reya verîne Ehmedê Xasî Mewludê Kirdî nuşto. Bêguman mehnaya hîra de ey zî teqlîd kerdo, çimkî ma zanê ke ey ra ver bi Kurmancî mewludî ameyê nuştiş. Kurmancî ra ver zî bi Erebî nusîyayê... Xasî herçiqas îlhamê xwu eseranê verînan ra girewto zî Mewludê Kirdî wareyê xwu de yew esero xas û newe yo. Ena rey, ey ra dima, çendna mewludê bînî ameyê nuştiş. Mi gore, êyê ke Xasî ra pey ameyê nuştiş, mehnaya tenge de teqlîd ê, tenya tekrar ê; înan mîrasê Xasî ra werdo!

Edebîyat de çiyo ke ma ra ver ameyo nuştiş, helbet ma rê mîras o. Ma enê mîrasî rê wayirtî kenê, ey pawenê, çimkî ma ey ra weye biyê. Labelê eke ma wurzê yew eserî tekrar bikerê, eke eno tekrar bineyke averberdiş zî nêbo, beno mîraswerî. Gereka merdim bi veng, reng, şekil û dirûvê xwu misêwa ro neweyî bigeyro, eke nê, çiyo ke ameyo nuştiş yan zî şeklo ke esto, do bi teqlîdêko rijî tekrar bibo.

Bêguman formê edebîyatî bellî yê, derd îcadkerdişê yewna formî nîyo, mesela newebiyayiş o; wazenê hetê teknîkî ra wazenê hetê terz, uslûb, şekil û tema ra yan zî sewbîna hetan ra. Gereka miyanê kanonê xwu de yew neweyîya eserî bibo û qet nêbo vera edebîyatê cîhanî de zî wayirê nasnameyê xwu bo.

Sey her çî edebîyat zî tarîtîya tarîxî ra game bi game, qonax bi qonax aver ameyo, resayo sewîyeya xwu ya ewroyî. Û xwura êdî dinya zî manena yew dewe. Heto bîn ra, edebîyatê miletan ra zaf nimûneyî açarnîyayê ziwananê bînan ser, zaf merdimî êdî tewr tay di ziwanan zanê û eşkenê edebîyatê dinya tehqîb bikerê. Bêguman ziwanê ma de seba ke edebîyat kêmî yo, yew waro bakîr o, hema zaf çî tede çinê yê. Eno semed ra, ma çi binusnê newe aseno labelê gereka ma enê suîstîmal nêkerê. Raştîya enê karî, gereka ma biewnîyê sewîyeya edebîyatê dinya ra û helbet krîterê ma zî gereka nimûneyê başî yê edebîyatê dinya bê. (*)

____________

(*) Ena meqala notanê min ê derheqê edebîyatî de ke mi destpêkê serranê 2000î de girewtbî ra ameye meydan. O wext ez temamen konsantreyê afernayişê eseranê edebî biya, mi şiîrî û hîkayeyî nuştêne. Ena meqala “Vate, Kovara Kulturî, Numre: 26, Îstanbul, Hamnan 2006, r. 15-22” de weşanîyaya. Nika mi tenya hetê formê kelîmeyan ra, ma vajê sey “xo > xwu” redakte kerde.

Bu haber toplam 1960 defa okunmuştur
HABERE YORUM KAT
UYARI: Küfür, hakaret, rencide edici cümleler veya imalar, inançlara saldırı içeren, imla kuralları ile yazılmamış,
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.