Sempozyumê Mîyanneteweyî yê Bidlîsî -I

Sempozyumê Mîyanneteweyî yê Bidlîsî rojanê 26, 27, 28 hezîrane 2014 de bi beşdarîya gelêk akademîsyen û roşinvîran, ancî bi beşdarîya seyan temaşekaran Bidlîs de virazîya.

Sempozyum hetê Koma Xebata Fikrî û Akademîkî ya Bidlîsî ra organîze bi. As. Prof. Yaşar Abdulselamoglu ke zulmê dewleta tirkan ver 33 serrî welatê xo ra dûrî, surgun de, Unîversîteya Sofya ya Bulgarîstanî de xebitîyayo, seba ke têkilî mîyanê akademîsyenanê bîdlîsijan de virazo bi nameyê “Bitlisname” (www.bitlisname.com) yew keyepelê înternetî akerdo. Nê keyepelî ser o mîyanê akademîsyenan de têkilî virazîyaya. Badê, nê akademîsyenî sey yew koma xebata fikrî û akademîkî organîze bîyê û qerar dayo ke yew sempozyum organîze bikerê ke tede her hetan ra behsê Bidlîsî beno. Bidlîs ra zî tayê karmendanê welatparêzan piştgirî daya înan û bi no qayde sempozyumêko zaf dekerde û muhîm ame meydan.

Sempozyum de her çar parçeyanê Kurdistanî ra unîversîteyanê cîya-cîyayan ra akademîsyen, roşinvîr û nuştoxê kurdî, ancî Îsmaîl Beşîkçî û Hollanda ra Dr. Michiel Leezenberg ke baş kurmanckî zano beşdar bîyî. Çend kesê ke nameyê înan program de estbi nêameybî la ancî zî mudetê hîrê rojan de 45 ra vêşêr teblîxî pêşkêş bîyî. Seba sempozyumêkê hîrê rojan hende teblîx û qiseykerdoxî zêde bî, coka teqîbkerdiş û goşdarîkerdiş de zafê beşdaran qefilîyayne û şîyêne teber. La ez bi xo yew roniştiş û yew-di teblîxî ne tede mi heme bi dîqet teqîb kerdî û gelêk zî notî girewtî. Serpereştê sempozyumî mamosta Yaşar Abdulselamogluyî tekrar tekrar îfade kerd ke do heme teblîxan sey kitab biweşanê. Eke sey kitab biweşanîyê, seba her hetan ra zanayîşê Bidlîsî û tarîxê Bidlîsî ser o do eserêko zaf muhîm vejîyo meydan.

Ez wazena bi çend nuşteyan hem behsê hewayê sempozyumî û hem zî yew bi yew xulasaya teblîxan neql bikerî.

Herçiqas sempozyum de tayê teblîxî bi tirkî pêşkêş bîyî zî exlebê teblîxan bi kurdîya kurmancî bî, çar-panc teblîxî bi kurdîya soranî û yew teblîx zî bi kurdîya zazakî pêşkêş bi. Yanî her hîrê lehçeyê kurdkî ke nika wayîrê standardî yê, sempozyum de hakim bî. Neke tena kurdkî (kurmancî, soranî, kirdkî) esas sere ra hetanî peynî sempozyum de ruh û hîsîyatê kurdperwerîye û hîna zaf zî hawayê îlmî hakim bi. Goreyê melumatê ke organîzatoranê sempozyumî ra Baran Zeydanî dayê, hîrê rojan de 1500 ra vêşêr kesan sempozyum teqîb kerdo. Mi zaf kesî dî ke Dîyarbekir ra, Mêrdîn ra, Mûş ra, Çewlîg ra, Gimgim ra, Wan ra, Hekarya ra seba teqîbkerdişê sempozyumî ameybî.

Serekê BDP yê Îstanbulî ke o zî şarê Bidlîsî yo roja verêne akerdiş de uca amade bi la derûdorê na partî ra kes beşdar nêbi. Heta di nuştoxê ke xo nêzdîyê na partî vînenê û nameyê înan sey qiseykerdox program de estbi zî beşdar nêbî. Çapemenîya nê derûdorî zî qet eleqe nîşan nêda. Oxro ke no sempozyumêko îlmî, zaf muhîm û kurdane bi; ruhê Bidlîsî ke herra merdeyan rijîyaya ser bi hawayêko îlmî û metodê akademîkî şîyar û gane kerd. Ez qet fehm nêkena ke merdim senî kurd bo la no aktîvîteyo hende kurdane û îlmî rê bêeleqe bimano. Merdim nêverdo şar beşdar bibo. Mi gore no yew problemo zaf zaf cidî yo. Derûdorê BDP vanê, wa şar heme dorê ma de kom bibo, ma heme yew bin; ma hemeyê kurdan yew ca de birêxistin bikin, wa hêzê ma vila nêbo. La nêverdenê şarê ma alimanê xo, akademîsyenanê xo, nuştox, roşinvîr û zanayanê xo bivîno, bişinasno, goşdarîya înan bikero. Na yewe nakokî ra wetêr esas xetereyêka zaf pîl a!

Mîyanê Bidlîs û Tetwanî de, Deşta Rehwa de, çatê rayîrê Bidlîs-Mûş-Tetwanî de tam kîşta rayîrê asfaltî de yew xana xirabe estbî. Serra 1990 ra nat zaf rey ez şîya hetê Wan û Tetwanî. Ez çiqas uca ro vîyartêne, çimê mi şîyêne na xane ser. Serbanê aye heme kewtbi, qismêk dêsê aye rijîyaybî. La ancî zî çok nêdabi erd, sey yew kurdê wayîrê rûmetî bi heme birînanê xo wina bi esalet û bêveng xo nawitê bi raywanan. Çi gama ke çimê mi biginayne piro, kijjînî zerrîya mi ra şîyêne. Mi xo rê xo de vatêne, eke ma kurdî wayîrê dewleta xo bîyêne, ma do na xane restore bikerdenê. Sempozyumê Mîyanneteweyî yê Bidlîsî ke ez nika behs kena na xane de virazîya.

Neke tena na xane, welatê ma de gelêk xanê bînî zî estê ke ez seba hemîne eynî çîyan hîs kena. Mesela, yewna xane Gelîyê Bidlîsî de esta. Ancî Xana Kelê û Kela Zilqarneynî ke dewa Licê de yê. Heme bêwayîrîye ra rijîyayê…

Nameyê xana ke tede sempozyum virazîya “El Eman” o. Kurdistan de zimistanî belkî cayo tewr xeterin Deşta Rehwa ya. Va û pukê na deşte zaf menşur o. Deşta Rehwa ke puk û xezebê zimistanî de sereyê zaf raywanan werdo, cayêko stratejîk de ya. Rayîrê ke hetê Mûşî ra yeno, rayîrê ke hetê Wan û Tetwanî ra yeno û rayîrê ke hetê Bidlîsî ra yeno, orteyê Deşta Rehwa ra vîyareno, sewbîna ca çin o ke merdim şiro nê welatan. Welatê Serhedî zî şeş aşmî vewre û puk û xezebê zimistanî yo. Coka mîreyanê Bidlîsî ra Xosrow Xanî tam orteyê na deşte de na xane daya viraştiş. A roje ra nat kamcîn raywano ke bapuk û xezebê zimistanî ver vato “el eman” xo eşto bextê na xane. Coka şarî nameyê aye kerdo “Xana El Emanî”.

Muracatê unîversîteya Bidlîsî (Eren Universitesi) ser o Wezaretê Kulturî yê dewleta tirkan dest bi restorekerdişê na xane kerdo. Demeyê bêwayîrmendiş û rijîyayîşî de, yan zî berzbîyayîşê rayîrê asfaltî ver nêmeyê xane binê erdî de mendo. Coka restorekerdiş de xorînîya xane tam nêvejîyaya meydan, sewîyeyê zemînî ra hetanî nîme dekerde menda. Sewbîna zaf baş restore bîya. Xane eslê xo de zaf gird a. Çar-panc eywananê zaf girdan ra yena meydan.

Hetêkê xane de hemamêko diqat estbîyo. Qismê hemamî kerdo kafeterya, tede çay, qehwe û çîyê werdişî, mavajin kebab û çîyanê bînan virazênê. Kesê ke kafeterya şuxulnenê tirkê hetê Ege yê. Qismê xane de salonêka zaf girde de tenîsê masa û kayê sey langirtî estê. Hem qismê kafeterya de hem qismê xane de odayê ke sey cayê nimajî abirnîyayê zî estê. Badê ke restorasyon temam bîyo, wezaretê kulturî bi mudetê 49 serran bi kirayêka zaf cuzî daya komeleyêk ke girêdayeyê cematêkê tirkperestî ya. Sempozyum yew salona girde ke hîrê beşan ra yena pê de virazîya. Ez vana belkî panc sey kes eşkeno na salona girde de ronişo. Berê xane ewnîyeno rojhelat ra. Dorê xane de hewşêko zaf gird bi dês ameyo abirnayîş.

Organîzatoran merkezê Bidlîsî, Tetwan û Norşîn de otelan de ca abirnabi, ancî gelek mînîbusî sey servîs eyar kerdbî, heme beşdarî wina muntezem berdêne û ardêne. Werd zî tesîsê ke çatê rayîran de yo û qasê di sey metreyî nêzdîyê xane yo, uca dîyayne. La rojêk miletî xane de şamî werde. Şewêk zî Tetwan de yew restoran de werd.

Organîzatoranê sempozyumî korîdoro gelek derg û hîra ke berê dekewtişê xane ra hetanî cayê salona ke tede sempozyum virazîya şino bi resmanê şexsîyetanê tarîxî yê Bidlîsî, ma vajin Kemal Feyzî, Yusif Zîya Beg û Seîdê Kurdî ra bigîrin hetanî Şerefxanî, ancî bi gravur û fotografanê kanan yê Bidlîsî xemilnabi. Sempozyum roja 26.06.2014, saete 10:30 de bi qiseykerdişê As. Prof. Yaşar Abdulselamogluyî dest pêkerd. Mamosta Yaşarî badê ke xêrameyîşê heme meymanan kerd, behsê îtîfaqê mîreyanê kurdan û dewleta Osmanî kerd ke mîmarê peymana nê îtîfaqî Îdrîsê Bidlîsî yo. Dima îfade kerd ke îqtîdarê Osmanî rîayetê peymana xo nêkerdo, her ke firsend dîyo bêbextî bi kurdan kerda, zulm kerdo, tewr zaf zî teda û heqaret bi mîrektîya Bidlîsî kerdo. Coka 1914 de vera îqtîdarê Osmanîyan de kurdan bi pêşengîya Mela Selîm Efendî waşt îqtîdarê kurdan awan bikerê. Kek Yaşarî va, “Emser serra seyine ya nê serewedartiş ya, ma bi nê sempozyumî selam danê îttîfaqê verênî, la esas ma wayîrîya serewedartişê Bidlîsî kenê. Û bi nê sempozyumî ma wazenê tarîxê Bidlîsî ke vîr ra şîyo, bi xebata îlmî û bi metodê akademîkî vejin meydan. Ma wazenê ruhê rastên yê Bidlîsî gane bikin.”

Prof. Yaşar Abdulselamogluyî dima, walîyê Bidlîsî Orhan Öztürkî qisey kerd. Mi zêde nêdîyo ke peynameyê tirkan “Öztürk” bo, dewleta tirkan nê hawa peynameyan hîna zaf seba ma kurdan abirnayê. Labelê Orhan Öztürk tirk o, hemşerîyê mamosta Îsmaîl Beşîkçî yo, yanî Îskilîpê Çorumî ra yo. Ez nêzana wayîrê fikr û kerdenêkê çi hawayî yo la qiseykerdişê ey baş bi. Walî seba organîzebîyayîşê sempozyumî keyfweşîya xo îfade kerd û va “Fikrê ke tîya vejîyê meydan, beno ke ma tayê înan qebul bikin tayê înan zî nêkin. Çi benê wa bibê, do zaf faydeyê înan bibo.” Va “Çîyo ke Rojawanî keno Rojawan [qesdê ey Awropa bî] bîyayîşê rexneyî yo. Ganî ma zî bivurîn, ganî ma het zî rewşa demokratîke û azadî virazîyo. Fikrê ke ma qet qebul nêkenê bibî zî ganî ma goşdarî bikin.” Dima va, “Dewlete 1930 ra nat ziwanê hemwelatîyanê xo qedexe kerd. Hetanî roja 11 adare 2014 zî eke tirkî ra teber bi yewna ziwan biameyne qiseykerdiş, dozgerê na dewlete eşkayne derheqê qiseykerdoxan de dewa akero. Labelê roja 12 adare 2014 de qanûn ame vurnayîş. Dewlete yew xeletîya zaf muhîme ra ageyraye. Ziwanê hemwelatîyan serbest bi. Helbet hema zaf rayîrê ma esto ke ma şirin. Her ke ma fek xeletîyanê xo ra veradin, do her çî hîna baş bo.” Walî gama ke nameyê Îsmaîl Beşîkçî zikr kerd va “dostê min”. Qismê protokolî de kîşta Îsmaîl Beşîkçî de roniştbi û tey bi hurmet qisey kerdêne. Îsmaîl Beşîkçî zî gama ke werişt qisey kerd, bi îhtîram xîtabê walî kerd.   

Walî dima, serekê şaxê Îstanbulî yê BDP qisey kerd. No merdim herçiqas nika BDP rê xebitîyeno zî mi wina fehm kerd ke tradîsyonê DDKD ra yeno. Çunke behsê tîya ra 33 serrî verê cû kerd û va ez û kek Yaşar ma embazê yewbînan ê. Herhal seba embazîye nameyê xo ser o amebi yan zî mamosta Yaşar Abdulselamogluyî o dawet kerdbi. Ez dima pêhesîyaya ke serekê beledîyeya Tetwanî Fetah Aksoy zî akerdiş de uca amade bîyo, peynîya sempozyumî de zî uca amede bi. Beledîyeya Tetwanî dewreyê verî de destê BDP de bî la seba ke şar xebata înan ra memnun nêbîyo, weçînayîşê emserî de BDP nîsbetê 36.2 de menda, beledîye bi nîsbetê % 58.2 kewta destê AKP. 

Badê qiseykerdişanê akerdişî mamosta Îsmaîl Beşîkçî konferans da. Gama ke mamosta vejîya sehne salone de 500 kesî ra vêşêr merdimî estbî, heme weriştî payan, des deqayî ra vêşêr ci rê çepikê zaf xurtî cenayî. No eleqeyêko zaf germin û bi heyecan bi. Çepikan hende dewam kerd ke mamosta Beşîkçî êdî bi destan îşaret kerd ke çepikî bes ê.

Îsmaîl Beşîkçî sey teymenî Bidlîs de leşkerî kerda. Adara 1963 de bi trene ameyo Misric (Kurtalan), uca ra zî pê wesaîtan ameyo Bidlîs. Bidlîs de buligê 3. yê alayîya 34. de leşkerî kerda. Beşîkçî behsê serebutanê xo yê ê deman kerd la esas behsê kerdenanê tirkan yê vera kurdan de û rewşa atmosferê ê wextî yê kurdan kerd. Beşîkçî va, “Destpêkê serranê 1960yan de Tirkîya de dest bi munaqeşekerdişê tayê çîyan bi. Nînan ra yew zî ‘kurdîtîye’ [Kürtçülük] bî. Kitabê M. Şerîf Firatî ‘Doğu İlleri ve Varto Tarihi’ masaya heme mamostayanê unîversîte ser o bi. Eke yewî derheqê kurdan de çîyêk bipersayne, mamostayan no kitab dayne, vatêne biwanîn. No kitab de behs beno ke kurdî çin ê. Termê ‘kurdîtî’ ra behs bîyêne la sey yew çîyê zaf xeterin û qefçilî nawitêne. Mesela, 55 tene axa û serekeşîrê kurdan tepîştbî, Sêwas de yew kamp de hepis kerdbî. Û derheqê înan de vatêne, nê axayî gonîya şarî wenê, nê kurdçî yê. Tam demêko winasî de mi kurdî meraq kerdî. Reya verêne demeyê wendekarîya xo de mi Xarpêt de kurdî dîyî. La demeyê leşkerî de seba ke ez kurdan baş bişinasnî, ez bi tercîhê xo ameya Bidlîs. Mi Bidlîs de kurdê koçerî dî. O wext şarê mîyanê bajarî seba xo vatêne ‘ma tirkê xas ê [Biz has Türküz]’. No çî dewlete kerdbi înan sere de, Bidlîs de maliman hertim propagandaya tirkîstîye kerdêne. O wext şarê mîyanê Bidlîsî tena dewijan ra vatêne ‘kurd’. Şarê Çorumî bi esl û kokê xo tirk o, xora nêvanê ma tirkê xas ê. La kurdê ke bajarê Bidlîsî de musayne tirkî, êdî bîyêne tirkê xasî!”

Beşîkçî dima behs kerd ke şîyo Şemzînan mintiqaya Rubarokî, uca pêşmergeyî dîyê. La dima esas behsê metodê îlmî û azadîya îfadeyî kerd. Beşîkçî va “Rayîro tewr rast yê resayîşê zanyarîye metodê zanistî yo. Zanayîşo ke bi metodê zanistî keweno dest, mayende yo. Seba ke metodê zanistî tetbîq bibo zî ganî azadîya îfadeyî û rexneyo demokratîk estbo. Nê hetî ra helbet Tirkîya sey Îran yan Erebistanê Seudî nîya. Hukmatê AKP nê warî de epey mesafe girewto. Êdî termî rast yenê şuxulnayîş. Mesela, herinda persê rojhelatî [Doğu Sorunu] de êdî rasterast vanê meselaya kurdan [Kürt Sorunu]. Labelê Tirkîya de îdeolojîya resmî esta! Îdeolojîya resmî hetê dewlete ra yena tetbîqkerdiş. Coka roşinvîr û akademîsyenî xo bi xo otosansur xo ser o tetbîq kenê. Îdeolojîya resmî otosansurî xo reyde ana. Na rewşe kena ke cîhanê fikrî bibo sey çolistanêk, felc bibo. ‘Azadîya îfadeyî’ qet xemê unîversîteyanê Tirkîya de nîya. Heke welatêk de mîyanê şarî de azadîya îfadeyî û rexneyê demokratîk sey dezgeyêk ca nêgêrê tu manaya azadîya akademîkî zî çin a, tu qîymetê profesor bîyayîşî zî çin o. Eke azadîya îfadeyî esta îlm esto. Eke Tirkîya de unîversîteyî bibîyêne darbeyî nêbîyêne. Bîyayîşê darbeyan de rolê unîversîteyan zaf esto, unîversîteyî muhafizîya îdeolojîya resmî kenê.”

Beşîkçî behsê termê dîn û etnîkî zî kerd û va “AKP vana ma polîtîkaya dînî û etnîkî nêkenê. Eslê xo de bi nê vatişî hem vernîya kurdan gênê hem zî muhafizîya dîn, mezheb û etnîsîya serdeste kenê.”

Mamosta Îsmaîl Beşîkçî tam wextê xo de qiseykerdişê xo temam kerd. Ancî çepikê gelek xurtî bi deqayan seba ey ameyî cenayîş.