Bolîvya Gama ke Perwerdeyê Diziwanîye de Şoriş Kena

Modelê Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye piştgirîya heqê ziwanê xo de perwerde dîyayîşê domananê cayîyan keno.

Amerîkaya Latîne de Bolîvyaya ke wayîrê nufusê tewr zêdeyî yê şaranê cayîyan a ke wendekarî ziwanê dayîka xo de perwerde vînenê ra ma eşkenê çi bimusîm?

Teqrîben hîrêyine ra yewê hemwelatîyanê Bolîvya ra, tewr girdê înan Quechua û Aymara, mensubê 34 grûbanê cayîyan ê. Hetanî serra 1982, wendekarê mensubê nê grûban gama ke wendegehan de herinda spanyolkî de bi ziwanê dayîka xo qisey bikerdêne ameyêne cezakerdiş. Nê sedemî ra zafê şaranê cayîyan edetê xo yê ziwanî û kulturî vîndî kerdî.

Wendegehbîyayîşê (Okullaşma) Hîna Kalîteyin

Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye ke Bolîvya de tetbîq beno, xo rê kerdo hedef ke wendekarî tewr tay hîrê ziwananê cayîyan Quechua, Aymara ve Guaraní de perwerdeyê zafziwanîye bivînê. Sewbîna zî, perwerde û musayîş ziwananê cayîyan yê bînan û spanyolkî de zî bêro dayene.

Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye keno ke wendekarî bi xo bawer bê, hîna mesud bê û xo hîna asan îfade bikerê, hîna beşdar, hêzê xo yê xeyalkerdişî hîna berz û bibê merdimê xuliqnayoxî (yaratıcı). Qanûnê Reformê Perwerdeyî kerd ke Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye bi şeklê ke 30 grûbanê eqalîyetan yê bînan zî bigîro xo mîyan, yanî serra 1994 ra nat alfabeyê 14 ziwananê cayîyan ameyê standardîze kerdene û dest pêkerd wendegehan de ameyî musnayene.

Wendegehê ke mufredatê Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye yo newe teqîb kenê û dibistanê klasîkî yê dewan gama ke muqayese bibê, aseno ke Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye de tekrarkerdişê sinifî bi nîsbetêko cidî kemî beno. Kîşta naye de seba wendekaranê cayîyan resayîşê performansê perwerdeyî yo ke merdim ci ra tetmîn beno de zî nîsbetê xo berz bîyo.

Pawitişê Nasnameyê Kulturî

Eke ziwanê cayîyan bikerîm merkezê perwerdeyî, hetêk ra wendekarî xo mîyanê ewlehîye de û azad hîs kenê û bi no qayde resenê netîceyêkê hîna başî, heto bîn ra kenê ke şarê înan erjanê xo yê kulturî û pratîkê xo dewam bikerê. Yewna het ra zî, gama ke ziwanê cayî warê nuştekî de bêrê şuxulnayîş, no beno sedem ke şarê cayî bi kulturê xo îftîxar bikerê û kulturê xo hîna biqîymet bivînê, bi no qayde grûbanê bînan yê welatê xo reyde têkilîyêka komelkî ya beşdarbîyayîye (katılımcı) saz bikerê.

Bolîvya Gama ke Warê Perwerdeyê Çut-Ziwanîye de Şoriş Kena

Delîlî nîşan danê ke;

* Welatanê cîranan de ke eynî şarê cayî manenê de ceribnayîş muhîm o: Perwerdekarê bolîvyayijî ke Peru û Puno de perwerde girewto, pisporanê peruyijan ra zî piştgirîyêka xurte girewte û bîyî tetbîqkarê tewr muhîmî yê reformî.

* Amadekerdişê (yetiştirme) maliman zaf muhîm o: perwerdekerdişê malimanê neweyan, goreyê modelanê neweyan ra perwerdekerdişê malimanê ke musayê metodanê klasîkan ra hîna bitesîr o. Kemaneya malimanê westayan ke çut-ziwan û eynî wext de wayîrê tecrubeyê mîyankulturî yê û pratîkê newe yê malimanê ke spanyolkî qisey kenê ke qebulkerdişê materyalanê derse de asê benê, hema zî astengê muhîm ê.

* Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye ke bi polîtîkaya resmî ya dewlete û pratîzebîyayîşê na polîtîka de tesîrê UNICEF û dezgeyanê mîyanneteweyî yê bînan zaf bîyo.

Seba ke netîceyanê hîna serkewteyan qezenc bikerê;

* Mîyanê organanê serekeyan ke îhtîyacanê Wezaretê Perwerdeyî û dibistananê mintiqayan anê ca de ganî têkilîyê hîna başî bêrê sazkerdiş.

* Ganî ziwanê cayîyan de edebîyatê fekkî û eserê ke spanyolkî û ziwananê bînan ra ameyê tercumekerdiş zî tede, hîna vêşî materyalî amade bibê.

* Ganî bêro teşwîqkerdiş ke grûba serdeste ke spanyolkî qisey kena perwerdeyê mîyankulturî û çut-ziwanîye bigîro. Herçiqas na rewşe bi qanûn dîyar bîya zî tam pratîze nêbîya.

* Seba metodê çut-ziwanîye û stratejîyê naye hîna baş bêrê fehmkerdiş û bikarardiş ganî seba amadekerdişê (yetiştirme) maliman hîna vêşî mesref (yatırım) bibo.

* Derheqê îstatîstîkê helwêst û nêzdîbîyayîşê cayîyan de, kîşta naye de derheqê îstatîstîkê xuluqnayoxîya mîyankulturî û seypêbîyena ziwanan de ganî stratejî bêrê averberdiş.

* Perwerdeyê Mîyankulturî û Çut-ziwanîye bi rayîrê qanûnê bingehînî ganî bibo polîtîkaya resmî ya dewlete û ganî hukmatê ke pey ra yenê zî naye teqîb bikerê.*

Xavier Albó

xalbo@entelnet.bo

www.cipca.org.bo

Sewbîna zî biewnîn: www.unicef.org/bolivia/resources_2245.htm

__________

* Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 12-13" de weşanîyaya