Bilgisayarın İsim Babası İle Söyleşi

Bilgisayar, bilgi işlem, yazılım, donanım... Bu terimleri kullanırken hiç zorlamıyoruz, muhatabımız da ne demek istediğimizi hemen anlıyor değil mi? Peki bu terimlerin isim babasını merak ediyor musunuz? O halde, yılların bilişimcisi ve bugün sektörümüzdeki bir çok bilgisayar mühendisinin “hocası” olan Prof. Dr. Aydın Köksal’ la yaptığımız aşağıdaki söyleşiyi okumanızı öneririz...

Aydın Bey, biz sizi bugün kullandığımız birçok tanımın, kavramın isim babası olarak biliyoruz. Bunu nasıl başlattınız?

Terim ‘uydurayım’ diye, ya da yeni bir kavram gördüm, bunun hemen karşılığını üreteyim diye bir düşüncem hiçbir zaman olmadı. O kavram üzerinde kendim çalışmaya başlayınca olay kendiliğinden oluşmaya başladı. Çünkü onun üzerinde çalışırken kavramı öğreniyorsunuz. Kavram üzerinde kafa yoruyorsunuz, derinlemesine zihinsel idman yapıyorsunuz. Dolayısıyla ne olduğunu ne olmadığını anlarken, başkalarına anlatırken, bununla kurgular yaparken işin özellikleri, felsefi boyutu gözünüze çarpıyor. Terim üretmek güç iş. Birdenbire, Türkçeyi bilmekle yapılabilecek şey değil bence. Zaten bilişim alanındaki kavramlar dışında pek sözcük türetmedim diyebilirim.

Mesleğe ilk girdiğimde bilgi işlem sözcüğü yoktu. Bu benim önerdiğim bir ad tamlamasıdır. Bilgi işleme malumat prosesingi dendiğini duydum. Böyle dememek gerektiği çok açık, ne dendiği anlaşılamadığı için. Biz bilgi dedik. Herkes enformasyon demek istiyordu. Çok büyük tartışma çıktı. Sonra bilgi işlem değil, bilginin işlenmesi denmesi gerektiği savunuldu. En azından Türkçeyi bozuyorsunuz dediler. ‘Ev bahçe’ deniyor mu, ‘evin bahçesi’ deniyor, dediler. Bence ‘bilgi işlemek’ diye bir eylem, bir eylem adı vardır Türkçede. ‘Bilgi işlemek’i yeni bir eylem adı olarak düşünün. Onun doğrudan yapılmış adıdır bilgi işlem. Bana kalırsa bir mücevher gibi parlıyor. Bunu söylemeyi Türkçeye bir güzellik katmak gibi algılıyorum. Ayrıca bu türlü adlandırılmış olmaktan da çok mutluluk duyuyorum. Başka türlü adlandırılamaz demek istemiyorum. Ama güzel olması insanın ruhunu okşar, mesleği sevimli kılar. Bilgisayar sözcüğü de öyle. Listemde 1200 kadar sözcük var bu alanda kullanılan. Kütük, işletim sistemi, yazılım, donanım, bilişim, işletmen... Operatör yerine işletmen dendiğinde ‘adam mı işletiliyor’ diye herkes gülüyordu. Veri tabanı, yordam, altyordam, bellek... Bellek aslında genel bir sözcük, ama bilgisayar belleğine Türkçe bellek dedik, Arapça hafıza demedik.

Bilgisayar terimi, bir dönem sadece ‘bilginin sayılması’ olarak anlaşıldı. Siz bu terimi önerirken ne düşünmüştünüz?

İngilizcede computer, yüzyıl başına değin gemilerde hesap işlemleri yapan, hesap uzmanı gibi bir adama verilen ad olarak kullanılıyordu. Yani computer kişinin yaptığı görevin adı. Fransızcada ise bilgisayara ordinateur denir. Bu sözcük kentlerde, kasabalarda festivaller, şenlikler düzenleyen kişi anlamına gelirdi eskiden. Böylece, bu sözcüklerde bir anlam kayması olmuştur. Kavram olarak computer’den gidilirse, Latincede computare saymak demek. Fransızcada hesap kont okunur, compte diye yazılır, ‘u’ düşüp ‘p’ sözlü dilde saklanmıştır. İngilizcedeki count, saymak anlamındadır. Aynı computare teriminin Fransızcada compter ‘saymak’ olması gibi. Yani ‘p’ yazımdan da düşmüş. Fransızcada yazıda ‘p’ harfinin anısını korumuşlar. İngilizler ise kendilerine göre okumuşlar ve p’ yi düşürmüşler. Araştırdığımda gördüm ki, hesap Arapçada saymak demek. Hesap yapmak Türkçede nasıl denir, onu araştırdım. Hesap sözcüğünün, Arapçada saymak anlamına geldiğini, sayışmak anlamına gelen muhasebe sözcüğünün ‘hesap yapmak’ anlamına geldiğini öğrendim. Nitekim İngilizcede counting sayma, accounting muhasebe anlamına geliyor. Türkçede de sayışmak denince, köylüler bunu gel sayışalım diye, hesaplaşalım anlamına kullanıyorlar. Sayıştay, Divan-ı Muhásebat’ın yerine konmuş. Sayışım‘ın muhasebe olması önerilmiş ve kullanılmış. Sonradan muhasebe sözcüğü tutmuş, sayışım tutulmamış. Başka dillere baktım sonraki yıllarda, Japoncada keysanki sayan, sayar demek. Finliler bilgisayara yıllarca sonra tietekone (Türkçeden sanki kopya çeker gibi bilgisayar) diyorlar. Yugoslavlar, Sırplar raçunar diyorlar. Yirmi üç dilde saymak, hesaplamak sözcüklerinin karşılığını araştırdım. Bilgisayara nasıl yaklaşıyorlar? Örneğin İsrailliler mahşev diyorlar. Bunları ezbere bilmemin nedeni, bilgisayar sözcüğünü sık sık savunma durumunda kaldığımdan dolayıdır!

Türkiye’ye bilgi işlem teknolojisinin geldiği dönemde, bunun karşılığı hemen öne sürüldüğü için yerleşmesi de kolay oldu denebilir mi?

Evet, işi başlangıcından sahiplenmek, bu savaşımda başarı kazanmada bizden yana bir durum yarattı. Buna karşın, terimleri çok büyük güçlüklerle yerleştirdik. Kimi sözcükler çok kolay, kimileri çok güç yerleşti. Örneğin 1966’da önerdiğim yazılım sözcüğü, hiç karşı çıkan olmadan hemen benimsendi. O kadar ki, kimi meslektaşlarımız ‘programın yazılımı nı bitirdin mi?’ diye soruyorlardı. Yazıdan yola çıkarak yazılım dedik. Çağdaş bir söyleyiş gibi program yazmak kavramıyla birlikte benimsendi gitti. Yirmi yıl sonra ayrımına vardım ki, dünyada software gibi bir sözcüğün kullanımından sonra, 21. yüzyılın en büyük endüstrisinin adı olarak Türkçede kullandığımız sözcük, herhangi bir ulusun kullandığı software’den sonraki ilk sözcük.

Yeni terimler çıkıyor. Client/Server, Dounsizing, Application Systems, vb. Bunlara karşılık bul-mayı düşünüyor musunuz?

Bana sorarsanız bu süreç bitmedi. Bundan 3-4 yıl önceydi. IBM’in bazı sistem yazılımlarını Türkçeleştirme kararı almasından hemen sonra, benden yardım istendi. Computer Dictionary of IBM adlı kitabın kapsadığı 12 bin terimin karşılığını kısa sürede çok kısa sürede (yalnız geceleri 75 günde!) IBM’e verdim. Duyarlık kazanmış olduğum bir konuda hizmet vermek gerektiğini düşündüm, o yorgunluğu göze aldım. IBM gibi bir firma da bütün yazılımların altyapısını Türkçeleştirmeye yöneldiği gibi, Almanca, Fransızca ve İspanyolcanın arkasından Türkçeyi seçti.

Bu terimleri önerirken bu kadar yaygınlaşacağını düşünmüş müydünüz?

Terimlerin yerleşmesi benim gözümde çok zor oldu. Ama başlarken yüzlerce terimin içinde yalnız ikisi, üçü tutsa bile razıydım. Derken 1200 tanesi tuttu!

___________

Kaynak: Çözüm, IBM Dergisi, yıl:21, sayı:2, Yaz 1993, s.42-45. (Köksal, A. (2010) Adı Bilgisayar Olsun. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları)