- Pêçar -

“Herê m’ reyîsê to no

Heroy loy lo, heroy lo

Veto fermanê kurdano

Heroy loy lo, xilfeko”

(Dorûverê Pasûrî ra yew deyîre) (1)

Pêçar, Licê ser o dewêka tarîxî ya. Manaya xo “ko” yo (2). Na dewe vakurê rojhelatê Licê ser kewena, çend mezrayê xo estê: Bûbik, Gavnor, Gozêrik, Hesîg, Maştag, Neban, Şêxmûs û Xilboç (3). Wextê Osmanîyan de nehîya bîya. Dewleta Tirkîya nameyê aye vurnayo kerdo “Güldiken” (4).

Pêçar cayê mêreyan o. Tarîxê mintiqa de rolê mîreyanê Pêçarî muhîm o. Erazîyê dewe zêde ra zêde destê înan de yo. Pêçarijî zîyadêr bi cite û weyekerdişê heywanan îdareyê xo kenê, wayîrê rezan û bostanan ê. Verê, se ra zîyadêr keyeyî dewe de estbîyê. 1993 de yena veşnayene û veng kerdene. Çendayê serrî vik-veng manena. Nê serranê peyênan, pêçarijan ra çend keyeyî ancî şîyê erdê xo ser.

Pêçar tena serra 1993 de nêameyo veşnayene. 1927 de zî yeno veşnayene û tede qirkerdiş (tertele, jenosîd) yeno kerdene ke no qirkerdiş Zîlan, Dêrsim û Herbê Şêx Seîdî ra kemêr nîyo, la zîyadêr nêno zanayene. Zîlan, Dêrsim û Herbê Şêx Seîdî ser o kêmî-zêde tayê çî ameyê vatene û nuştene. Nê hedîseyan ser o zêde mebo zî miletê ma hesas o, ca-ca ano xo vîr, ser o vindeno. La çi heyf ke qirkerdişê Pêçarî wina nîyo.

Qirkerdişê Pêçarî dewamê Herbê Şêx Seîdî yo. Şikitewerdişê serwedartişî û îdambîyayîşê Şêx Seîdî ra pey tayê cengawerî teslîm nêbenê, koyan ra manenê. Nê cengawerî Licê, Hêni, Dara Hênî, Pasûr, Pîran û Pali de sey gerîlayan duştê dewlete de ceng kenê. Mîyanê nînan de birayê Şêx Seîdî Şêx Evdirehîm û Şêx Tahir zî estê. Şêx Evdirehîm mintiqaya Pali û Pîranî de yo, Şêx Tahir zî terefê Hêni, Licê û Dara Hênî de yo. Nê her di birayî 1925 ra hetanî 1928 koyan ra manenê, leyê nînan de zî zaf cengawerê yemanî estê; Yadîn Beg, Mistefayê Girnosî, Hecî Kolos… (5).

Dewlete ordî ramena bi nê cengaweran ser. 1927 de qolordîya 7. yena wezîfedar kerdene. Alayêk ramena bi mintiqaya Botyan û koyê Lîsî ser. Alayêk zî ramena Hevêdan ser. Her di alayî zî destê cengaweran ver zêr-zeber benê.

Qola Şêx Tahirî nêzdîyê Pêçarî de koyê Lîsî de erzena bi alaya cendirmeyan ser, alaye têser û têbin ra kena. Yeno vatene ke qumandarê alaye remeno, zerrîya yew cinîke pêveşena, ey binê kurtana herî de nimnena; mêrik xelisîyeno, badê zî mintiqa de adir û kile varneno (6).

Erkanê pêroyî yê tirkan zî behsê nê hedîseyî keno û wina vano:

“Îsyankaran pusî ronayêne, eştêne bi mufrezeyan ser, mufrezeyî per-perîşan kerdêne. Alaya 5. a seyare ya cendirmeyan (cayêk de vano alaya 5., cayêk de vano alaya 7. –M.C.-) duştê çend eşqîyayan de tarûmar bena, efser û leşkerî şehîd kewenê, xeylê malzeme keweno bi destê îsyankaran. Tabura 2. ya alaya 25. zî seba teqîbkerdişî yena şawitene, mintiqaya Hevêdan de dekewena pusî, eynî aqubete yena sere de û tarûmar bena, leşkeran ra qismêk zî teslîmê îsyankaran beno (7).

Naye ser o, Mistefa Muglali Xarpêt ra şino bi mintiqaya cengî. Muglali o wext Xarpêt de yo û serrêk ra ver Çemîşgezek de eşîra Qoçan û Semkan qir kerdê. Muglali mengêk ra zîyadêr mintqa de maneno; Erxenî, Pîran, Hêni, Licê, Pasûr, Dara Hênî û Pali de tehqîqatan keno. Peyêna peyêne, Licê de ca beno, planê qirkerdişî ke amade kerdo, uca ra îdare keno. Nameyê nê planî “Bicar Tenkil Hareketi” yo, Tarîxê Komara Tirkîya û arşîvê sererkanîye de bi nê nameyî ca girewto.

“Bicar” Pêçar o, “Harekat” zî hereket o. Ma no “Tenkil” çi yo, yeno çi mana?

Amed Tîgrîs vano, “întîqam” o, yanî, heyfgirewtiş o (8).

Ferhengo ke TDK (Türk Dil Kurumu) amade kerdo, tede hîrê manayê na çekuye estê:

1.dûrîfisnayîş,

2.seba îbretgirewtişî ceza dayîş

3.çinkerdişê dişmenan yan zî kesanê muziran (9).

Lazm nîyo ke merdim dergûdila behsê manaya nê hereketî bikero. Xora name ra her çî bellî yo; çinkerdiş, qirkerdiş…

Mintiqaya çinkerdiş û qirkerdişî wina ameyê tesbît kerdene: “Çemê Muradî ra cêr, rojhelat de dorûverê [çemê] Sarume; başur de Silîvan, Hezro û Gêl; rojawan de Gêl ra hetanî Çemê Muradî (…)” (10)

Qirkerdişê Pêçarî hewtê oktobre de dest pêkeno, 41 rojan dima hewtêsê teşrîne de qedîyeno. Qolordîya 7. û 8. başur û vakur ra cêr û corê mintiqa gênê. Qolordîya 9. zî terefê Bongilanî gêno ke kes ê hetî ser meremo. Gama verêne Pêçar de yena eştene. Heme pêçarijî yenê kom kerdene, ci ra 45 merdimî yenê kiştene; mal û milk ra, heywanan ra, çi ke esto yeno veşnayene.

Goreyê dokumananê sererkanîye qirkerdiş û çinkerdiş bi hîrê gaman virazîyeno. Gama verêne hewtê oktobre de Pêçar de yena eştene; dorûverê Pêçar, Botyan, Murtezan û Zengesorî pêro yeno qir kerdene û veşnayene. Gama diyine mîyanê 13-22yê oktobre de bena; cayê xo Seyfan, Ziktê, Aşik [Aşkasor?], Ardoşîn [Armaşîn?]… Gama hîrêyine, 24ê oktobre de dest pêkena; cayê xo Hevêdan û Gelîyê Zilqarneynî yo.

Derheqê nê qirkerdiş û çinkerdişî de dokumanê erkanîya pêroyîye ra çend rêzî wina yê:

“Ê ke hema amebîy dewanê xo û masum-masum têwgêrayêne, pêro amey îmha kerdene û kokê xo ame birnayene.

Îcab kerdo ke tayê dewî (…) rinda-rind bêrê saye kerdene; hêgayî, lodê vaş, kolî û simerî; qul, şikeft û gomeyê mîyanê birrî ameyê saye kerdene, înanê ke kome bi kome nê cayan de xo nimito, xeylê camêrdî, tayê zî cinî û gedeyî ameyê kom kerdene, cinî înan ra ameyê abirnayene (…) ê bînî heme ameyê qerşunan ver şaneyene.

Dewê ke dewijan veng kerdê, fehm bîyo ke hemkarê eşqîyayan ê, heme ameyê veşnayene.

Mîyanê wela simerî de (…) meyîtê xeylê eşqîyayan ameyê teşxîs kerdene.

Pes û naxirê ke îsyankaran xo dima ca verdayê, ameyê musadere kerdene (dest ser nayene), qismêkê ci seba îstîqaqî mîyanê eskeran de ameyo pare kerdene, o bîn Xarpêt û Dîyarbekir de teslîmê îdarekeran ameyo kerdene.

Hetanî tepeyanê tewr berzan ê koyê Çewtela operasyon ameyo kerdene, heme dew û mezrayî ameyê saye kerdene, (…) 60 dew û mezrayî ameyê veşnayene, 450 eşqîyayî ameyê kiştene, (…) pesê înan ameyo derdest kerdene.

Biranê Tîmurî [Temiran?] de 38 kesî ameyê tepîştene û kiştene. 31 mehkumî seba ke mehkeme bibê ver bi Licê ameyê rayîr fiştene, seba ke rayîr ra waşto ke çekanê muhafizan bigêrê, pêro ameyê kiştene; mintiqaya Hevêdan zî pêro ameya veşnayene.

Dewanê dorûverê koyê Eshabê Kehfî de operasyon ameyo kerdene, (…) ameyo vînayene ke dewan de camêrdî çin ê, gedeyan ser o tehqîqat ameyo kerdene, vejîyayo meydan ke çend rojan ra ver camêrdan pêro-pîya dewî terk kerdê, êdî xayînî û eşqîyayîya înan ser o guman nêmendo, nê dewî pêro ameyê veşnayene.” (11)

Veşnayîş û veşnayîş…

Kiştiş û kiştiş…

Baş o, çend dewî, çend merdimî?

Goreyê dokumananê erkanîya pêroyîye ra mîyanê 41 rojan de 280 dewî ameyê veşnayene, 2000î ra zîyadêr kesî zî ameyê kiştene (12).

Ez wazena tîya de di-hîrê persan pers bikera:

A mintiqaya tenge de çend dewî estê ke 280 dewî ameyê veşnayene, yan zî çend dewî nêkewtê adirî ver û xelisîyayê?

2000î ra zîyadêr kes ameyo kiştene; o wext nufûsê mintiqa çiqas bî, nufûs çend ra çend ameyo qir kerdene, nisbetê xo çi yo?

Qirkerdişê Dêrsimî de dokumanê erkanîya pêroyîye behsê çend hezar kişteyan kenê, la yeno zanayene ke hûmara xo çend hezar ney çendayê des hezarî ya. Pêçar de hûmara rastkêne çi ya?

Eşkera yo ke çîyo ke ameyo kerdene, çîyo ke dokumananê erkanîya pêroyîye de ameyo nuştene sucê merdimîye yo, sucê qirkerdişî yo. Nê sucî ewro nezerê heme dinya de yenê lanet kerdene. Dinya alem ci rê lanet waneno; înanê ke na gonîwerîye kerda ozrê xo wazenê. Çi heyf ke hetanî ewro ne seba Dêrsimî ne seba Qoçgirî, ne seba Pêçarî kesî miletê ma ra ozrê xo nêwaşto. Seke çîyo winasî qet nêbîyo…

Naye de xeta û guneyê ma zî esto. Ma doza xo nêkenê, zulmo ke ma sere de peygoş kenê, xo vîrî ra kenê. Ma derd û kulê xo dinya alemî rê nêbermenê, nêvanê. Ma ke nêkerd, keso bîn qet nêkeno.

Sergêra qirkerdişê Pêçarî nêzdî yo. Mabên ra 83 serrî vîyartê. Ê ke nê qirkerdişî ra weş mendê hîna zî estê. Ganî ma vîrameyîş û serebutanê înan yew bi yew binusê, qeyd bikerê. Nê pêro dokuman ê, delîl ê. ganî ma na rîsîyayîya merdimîye ser o panelan, kombîyayîşan organîze bikerê, nê kesan bidê qisey kerdene. Ganî ma kitaban binusê, fîlmanê dokumanteran amade bikerê. Lazim o ke înanê ke na gonîwerîye de heyatê xo vîndî kerdo, serre bi serre hewtê oktobre de bêrê yad kerdene, seba înan Pêçar de nîşangehêk bêro ronayene. Çîyo ke ma bikerê, çîyo ke bêro kerdene zaf û zaf o…

Ma do Pêçarî xo vîrî ra mekerê, medê xo vîrî ra kerdene!

___________

(1) Licokic, Mihanî, Sanikan û Deyîranê Licê ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2007, r. 101

(2) Şükün, Ziya, Farça-Türkçe Lügat (Ferheng-i Ziya), MEB Yayınları, İstanbul, 1996, r. 444

(3) http://www.zazaki.net/file/tablo-lice.20090927194414.pdf

(4) Tîgrîs, Amed, Licê,Weşanên Apec, Çapa duyem, Stenbol, 2008, r. 71

(5) Malmîsanij, Mi Şêx Seîd Dî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009, r. 70

(6) esero corên r. 70

(7) Halı, Reşat, Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları – I, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992, r. 315

(8) Tîgrîs, Amed, Licê,Weşanên Apec, Çapa duyem, Stenbol, 2008, r. 72

(9) Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, 10. Baskı, Ankara, 2005,

(10) Halı, Reşat, Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları – I, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992, r. 313

(11) esero corên, r. 324-334

(14) esero corên, r. 336