zazaki.net
09 Teşrîne 2024 Şeme
Girdîya Karakteran : 12 Punto 14 Punto 16 Punto 18 Punto
19 Oktobre 2009 Dişeme 14:51

Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbîyaye - I

[Meqale]
Roşan Lezgîn

Ma xo nêxapênin, rewşa ziwanê ma, rewşa kurdkî, bi taybet rewşa lehçeya kirdkî (kirmanckî, dimilkî, zazakî) bi hawayêko cidî taluke de ya. Neslo newe, kênayî, cinîyê ciwanî û tutî, êdî dewan de zî bi tirkî qisey kenê. Bi hawayê pêroyî rewşa miletê ma hetê kulturî, sîyasî û sosyalî ra zî baş nîya, roje bi roje xirabêr bena.

Ez wazena çarçewaya ziwanî ra rewşa şarê ma bineyke munaqeşe bikerî. Yanî, wina ser ra bo zî, ez wazena yew fotografê şarê ma nîşan bidî. Sehaya xebata mi, dewê Licê û merkezê Dîyarbekirî yo. Ez o munaqeşeyê xo çend qisman de pêşkêş bikerî. Helbet wendoxî zî şênê cêr ra formê “Şîrove Bike” de beşdarê nê munaqeşeyî bibê, fikr û pêşnîyazanê xo îlawe bikerî.

Mintiqaya Licê de, hetanî verê serranê 1980an tena camêrdê ke şîyêne esker, mudetê wezîfeyê eskerî de bineyke tirkî musayne. La badê ke eskerî ra agêrayne, çend serrî kewtêne ser, çekuyê ke eskerî de musayê, zafê înan kerdêne xo vîrî ra. Eke dewijan meselayanê sînorê erazî yan pêrodayîş û sewbîna çîyan ser o gerreyê yewbînan bikerdêne, bişîyêne mehkema, bi wasitayê tercumanî îfadeyê xo dayne. Mehkema de dergevan yan mubaşîran wezîfeyê tercumanîye kerdêne. Naye ra teber îhtîyacîya înan bi tirkî nêbîyêne.

Dewanê Licê de zafê mekteban 1960-65 ra pey virazîyay. Ameyîşê mekteban reyde, ziwanê tirkî zî ame mîyanê dewan. La zaf zeîf bi, yanî, mekteb ra nêkewt teber. Herçiqas maliman goreyê polîtîkaya asîmîlasyonî yê dewlete ra zor ro tutan kerdêne ke tim tirkî qisey bikerê la no zorê maliman zêde pere nêkerdêne. Tut senî ke mekteb ra vejîyayne teber, mîyanê dewe de bi ziwanê dayka xo, bi ziwanê xo yê eslî, yanî kurdkî (kirdkî, kurmanckî) qisey kerdêne. Tirkî tena ziwanê perwerdeyî bî. Esas verî ra Kurdîstan de qismêkê perwerdeyê medreseyan bi ziwanêko xerîb, yanî bi erebkî bi. La erebkî zî tena çarçewaya sînorê medrese de mendêne. Hetanî serranê 1980an rewşa tirkî zî wina sey erebkî bî. Destpêkê komara Tirkîya ra polîtîkaya asîmîlasyonî estbî, tetbîq bîyêne la tesîrê na polîtîka û kerdenanê dewlete, tesîrê ziwanê tirkî merkezê qeza û dewan ser o çin bi.

Erdehejê Licê ke 1975 de virazîya ra pey, ê serran, rayîrê zafê dewanê Licê virazîyay. Hêdî-hêdî dest pêbi, traktorî, mînîbusî, kamyonî, texsî amey dewan. Şîyayîş û ameyîşê Dîyarbekirî zî êdî sey şîyayîş û ameyîşê Licê asan bi. Dima, dewijan dest pêkerd, traktorî, mînîbusî, kamyonî û texsî herînay. Xortanê dewe ra, înanê ke mekteb wendo, ehlîyete girewte, dest bi şofêrîye kerd. Virazîyayîşê rayîran, ameyîş û şîyayîşê wesaîtan reyde ziwanê tirkî bineyna ame dewan. La vera ziwanê kurdkî (kirdkî û kurmanckî) de nêşayne tu reqabetêk bikero. Ziwano bingeyîn, bêmunaqaşe, kurdkî bî. O wext, înanê ke dewe de yan merkezê Licê de tirkî qisey bikerdêne, reaksîyon dîyêne. Yanî, tirkî qiseykerdiş eyb bi, şerm bi.

Tîya de ez wazena qalê yew mesalaya ke mi fekê şarê Licê ra eşnawita bikerî. Dewrê cuntaya 12ê adara 1971î yo. Merkezê Licê de, semtê Yenîşehîrî de vera qereqole de qawexaneyêk beno. Ê serran hema newe radyo-teyb vejîyayo. Wayîrê qawexaneyî yew radyo-teyb herînayo ardo. Gilê tuyêre ra aliqnayo. Kasetanê degbêjan ceneno. Vengê deyîranê kurmanckî çarşî ra vila beno. Qumandanê qereqole yeno, wayîrê qawexaneyî ra hêrs beno. Vano, nê teybî bigîre. Nengan çîneno, vano “Sizi de dilinizi de s…” Naye ra pey, kamî ke Licê de tirkî qisey bikerdêne, seke terefdarê ê qumandanî yan terefdarê dewlete bo, bi o çim ewnîyayne ey ra. Tirkî qiseykerdiş, sey qebulkerdişê nê nengan hesibîyayne.

Verî ziwanê tirkî, 1990 ra pey, şerê gerîlayîye reyde kewt mîyanê dewanê Licê. Seba ke şarê Licê ta şerê 1925î ra nat hertim muxalifê dewlete bi, coka zaf rew wayîrîye ro gerîlayan kerd. Mîyanê şarê Licê û gerîlayan de têkilîyêka zaf germe virazîya. Têkilîya gerîlayan reyde ziwanê tirkî barîyero psîkolojîk şikna, bi meşru. Çunkî gerîlayan zafane bi tirkî qisey kerdêne. Heme muşawire û muxaberatê înan, zafê propaganda û ajîtasyonê înan, heme materyalî; not, pusula, mektube û talîmatî, kovar û kitabê înan pêro bi ziwanê tirkî bîy. Hema vajêne ke seraser mintiqaya Licê qasê des serran nîme ra nîme binê kontrolê gerîlayan de mende. Sey nimûneyî, nê demî de meselayanê edlîyan de şar nêşîne qereqole yan dozgerê dewlete het gerre nêkerdêne. Muracatê mercîyanê gerîlayan kerdêne. Înan het mehkeme bîyêne û qeraro ke gerîlayan bidayne qebul kerdêne. La polîtîkaya gerîlayan hetê neteweyî ra cîyabîyayîşê kurdan û tirkan ser o ronênîyaybî. Mesela, qet behsê mefhumanê sey welat û sînorê welatî nêbîyêne. Behsê ziwan, kultur, tarîx û nasnameya neteweyî zî nêbîyêne. Hetta ke zafê reyan tekîd bîyêne ke ziwan muhîm nîyo. Bi no qayde şermê şarê dewanê Licê tirkî ra şikîya. Mintiqaya Licê de tirkî bi asanî qebul bîye, meşrû bîye.

O mîyan de, yanî prosesê şerê gerîlayan û dewlete de, şarê Licê ra, dewanê Licê ra, cinî zî tede, bi hezaran merdimî hetê dewlete ra gêrîyay. Qismêkê înan bi hewteyan, bi aşman îşkence de mendî. Nê prosesî de hewceyîya nê merdiman zaf bi tirkî bîye. Çunkî kêmî zanayîşê tirkî bîyêne sebeb ke hîna zaf îşkence biwerê, yan seba ke ziwan hol nêzanayne, coka nêşayne îfadeyê xo zî baş bidê. Bi no hawa ceza werdêne û kewtêne heps. Hepsxaneyan de zî, ziwanê endamanê rêxistine bi tirkî bi. Û xora, heme dewî çend rojan ra reyêk bîyêne amancê sehnayîş yan serdegirewtişê esker û tîmanê taybetîyanê dewlete. Dewijan ganî nê hêzanê mîlîteran reyde bi tirkî qisey bikerdêne. Nêzanayîşê ziwanê tirkî elenîya înan de bi.

Serranê 1990 ra pey elektrîk zî şi dewanê Licê. No proses de şarî rê taqîbkerdişê medya zî muhîm bi. Êdî her keye de yew wasitayê enformasyonê yê sey radyo yan televîzyonî muheqeq estbi. Şarî, ajansa BBC ra, ajansanê dewlete ra bi tirkî bîyayîşê sîyasî û cematkî taqîb kerdêne. Kanalê televîzyonê dewlete TRT bi asanî temaşe bîyêne. Nê prosesî şarî ser o tesîrêko zaf gird kerd. Bi no qayde musayîşê ziwanê tirkî mîyanê şarê dewanê Licê de bi mecburî. Yanî, ziwan, sînorê hewşê mektebî ra, çarçewaya perwerdeyî ra vejîya, rasterast kewt mîyanê cuya şarî.

Seba wendişê qismê dîyin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê hîrêyin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê çarin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê pancin bitikne>>>>

Na xebere 3634 rey wanîyaya
ŞÎROVEYÎ
Çew nêwazeno tehda vîno
Serdar
Şar seba ke zaf tehda û neheqîyî nêvîno zî mecbur bî tirkî bizano, zanayîş bes nêbi ganî weş fekê Istanbul qalî bikerdinî. Zaf rey rayîran de yan zî şaristanan de hêzê dewleti gama kontrolê nasname kerdene, ê ke fesîh qiseykerdinî zaf sero nêvindertinî ê ke telafuzê înan xirabbi zaf edilnaynî. Gegane tira persaynî; ti kurd î yan tirk î? Peya mecburbi ke vajo ez tirk a, eke bin çimî de bo, nengî bider çînîyanî, "qey ti zûrî kenî" vatinî "ti kurd î, çi rê ti nêvanî ez kurd a?" Eke kes bivatînî ez kurd a game bi bolîcitî itham bîynî, vatinî ti PKK'cî yî. Parti zî înan rê bîynî mana. Partî heme kurdperwerey girewtibî bin destanê xo, vanî bê ma kurdperwer kes çin o, ê ke wanî ma kurd î û hetê ma nêkenî xayîn î. Kurdê ke winî di beyntar de taket naket de gama nêwaştinî tehda vînî, vanî ma kurd î labelê elhemdulîllah muslimanî ( sebake îdolojîyê PKK marksîst bi), ma pabesteyê dewleta xo yî, taynî zî seba ke bêterafeya xo bidî qebulkerdiş vatinî ma zaza yî, tabî zazabîyayîşê înan yînî darb verdiş ra nêxelisnaynî.
24 Oktobre 2009 Şeme 18:12
Rewşa ziwanî
Berxwedan
Ez seba weşanayîşê na meqale û aye ra rakerdişê na munaqeşe sipas kena. Vîndîbîyayîşê ziwanê kurdkî, bitaybetî yê kirmanckî çîyêde newe nîyo, wa ewro her ca der o, la ez vana ke serran ra hende binêhiş bîya, şar îcab nêkerdo ke sebebê ci îzeh bikero.
Şima na meqale de halê Licê û Dîyarbekirî rind îzeh kerd, ez aye ra tepîya wazena tayê çîyî rewşa Dêrsimî û yê kirmancanê Ewropa ser o vajî.
Dêrsim yew het ra tarîxê xo de tabî derdê girsî anto we, terteleyê 1938î ra pey zafê dêrsimijî surgun bîyî, mecbur mendê ke şaristananê tirkan de biciwîyê. No taw de înan ra xeylê, semedê tersî ra bo yan kî sebebê xotexelîyayîşî ra, tirkî musaye. Badê ragêrayîşê bi dewanê xo, nê mîlet mîyan de zanayîşê tirkî bîyo zêde û ge-ge kewto cuyê xo, werte de çekuyêda tirkî ginaye qise ro. Aye ra game bi game xebitnayîşê tirkî halê mustesnayî ra bîyo çîyêde normal.
Hetê ra kî, Dêrsim de hetanî hêzdarbîyayîşê çepgîran tirkî tena mekteban û tayê mintiqayan de kî duayanê elewîyan de qisey bîya. Domanî, zafane lajekî, şenik tirkî zanayêne, labelê keye, cemat û cuyê şarî de timatim kirmanckî qisey kerdêne. Seba ke zafê ciwanan kewte sîyasetê "şoreşgerîye", tirkî bîye ziwano roşnvîran û edebîyatî, yanî ziwano tercîhkerde. Labelê, mavajîme bitaybetî vakurê Dêrsimî de, antîpatîyade girse vera tayê grûbanê çepgîranê kurdan vejîya meydan. Înan ke bi tirkî qisey kerdêne, xo eştêne mîyanê grûbanê tirkan û uca ziwanê dayika xo kerdo vîndî.
Nika ma netîceya no prosesî vînenîme. Dêrsim de ewro Îstanbul ra pey tirkîya tewr rinde qisey bena, kokiman ra qederî kes rinda rind kirmanckî qisey nêkeno, hewesê ciwanan kî çin o. Ez bi xo Ewropa de ameya dinya û tîya kî bîya pîl. Mi ziwanê xo dima giran giran musayo, keye (aîle) mi de zafane tirkî û ziwanê ewropayijan ameyî xebitnayene. Hetta zorbazî û serdestîya komara Tirkîya ra dûrî, şar musayîş û musnayîşê ziwanê xo sey çîyedê elzem nêdîyo. Azadîya xoya manevîye êdî şîkîyayîbîye.
Nika ez goreyê qaneatê mi şikîna vajî ke ciwanê welatanê Ewropa ke bi eslê xo kirmanc ê, ziwanê dayîka xo nêzanenê û aye ra kî dot nêwazenê (û eke wazenê îmkan nêvînenê) bimusê. Şima bifikrîyê, eke halê ziwanê ma henî dewan keno, di neslan ra tepîya ci ra çi manena?

Tîya de yew vateyo verên esto ke ez vana na tradejî zaf îsabetin danasneno: Kam ke eslê xo înkar keno, toz erzeno reça xo şono...
20 Oktobre 2009 Sêşeme 23:49
zıwan
bewran awan
Ez bawer kena qebahatı gırd pilanano. Ez çı wext şına welat, qeyret kena zıwane ma zazaki qısey bikera, labra welatıje u dewija ma mıre tım tirki cuwab dane. Kande inanra, tirki qısey kerdiş, çend qedeme berzbiyayişo. Şare ma zuwane xora wayir nevejineno. No hal, nıktaya şikiyayişa mucadeleye şare mayo. Ez wazena wa herkes keyede, çarşıde, dukandı, mekteb dı u heme cadı zuwane maya xo qısey bıkero u keçekane xorazi bımısno.
Xatıre şıma.
20 Oktobre 2009 Sêşeme 16:35