Şiîra Kaygusuz Abdalî de nameyê “Zaza”

"Eğer bu sene çıkar isem yaza

Toplayım bir parça Gürcü Abaza

Elime geçerse on kadar Zaza

Yolar sakalını kavlak satarım"[1]

Cahit Öztelli (1910-1978) ena şiîre xebata xwu ya antolojîyê şiîranê bektaşîyan “Bektaşi Gülleri” de weşanaya. Kitab reya verîne 1973 de weşanîyayo.

Zaf kesî ena şiîre sey çime nîşan danê û vanê şaîrê tirkan Kaygusuz Abdalî tiya ra qasê 600 serrî verê cû nameyê “Zaza” şixulnayo. Labelê tu delîlo ke îsbat bikero ena şiîre aîdê Kaygusuz Abdalî ya çinê yo. Tam eksê ci, merdim zaf bi rehetî eşkeno ziwanê ci ra zî texmîn bikero ke ena şiîre aîdê Kaygusuz Abdalî nîya.

“İslam Ansiklopedisi”yo ke hetê “Türkiye Diyanet Vakfı” ra amade biyo de madeyê “Kaygusuz Abdal"î bi enê malumatî dest pêkeno:

“KAYGUSUZ ABDAL (m. 848/1444 [?]) Şaîro mutesewif ke sey ronayoxê edebîyatê Alewî-Bektaşî qebûl beno.

Nîmeyê seserra 14. de ame dinya. Çimeyan de derheqê heyatê ci de malumat çinê yo. Çiyo ke derheqê ci de yeno zanayiş, menaqîbnameyê ey ke muhtemelen mergê ci ra esrêk û nîm badê pey nusîyayê û tayê îşaretê ke eseranê ci de estê ra hereket kenê û sey şîrove tayê çî vanê. (…) Beyta ‘Âşık olsam adım tembel Alâyî / Eğer sûfî ise derler mürâyî’ ke ‘Mînbername’yê ey de viyarena ra hereket kerdo vato nameyê raştîn yê Kaygusuz Abdalî Alâeddîn o. Ancax Alâî nîşan dano ke şaîr Alâîye ra yo. Heto bîn ra, yew malumato sey babîyê ci Huseyn b. Mahmûd kalikê ci zî Alâeddîn b. Yûsuf o zî yew texmîn ra wetêr nêşino.”

Seke aseno, derheqê heyat û nasnameyê Kaygusuz Abdalî de zaf çî tenya texmîn ê. Muheqeq derheqê şiîranê ci de zî zaf çî xelet yan zî texmîn ê. Çimkî şiîrê Kaygusuz Abdalî tewr tay 150 serrî, belkî zêdetir wext badê mergê ci ameyê nuştiş. Zerfê 150 serrî yan zî vêşêr wext de zaf çî vurîyenê. La çîyo muhtemel eno yo, tayê şiîrê ke aîdê şaîrî nîyê zî nîsbetê ci biyê. Çimkî eno çî mîyanê heme miletan de semedê zafê şaîran biyo.

Eno yew. Yê diyin, eynî ca de malumatêko wina zî viyareno: “Melamîyanê Bayramî ra mensûbanê Sarban Ahmedî ra Vîzelî Alaeddînî (m. 970/1563) zî şiîranê xwu de mexlesê Kaygusuzî şixulnayo. Abdülbaki Gölpınarlı bale anceno ser û vano muhtemel o ke şiîrê enê her di şaîran bikerê têmîyan û îşaret keno ke yewinî mexlesê Kaygusuz Abdal, diyinî mexlesê Kaygusuzî şixulnayo û muhtewaya şiîranê înan yewbînî ra ciya ya.”

Yanî yewna merdimo ke teqrîben 120 serrî badê Kaygusuz Abdalî ciwîyayo zî mexlesê Kaygusuzî şixulnayo coka beno ke şiîrê her di şaîran bikerê têmîyan. Labelê ma enê her di nuqatayan hesab nêkerin, yew peymo hîna sehîh esto ke ma fam kenê çaraneyo ke nameyê “Zaza” tede viyareno yê Kaygusuz Abdalî nîyo. Peymê ma ziwan o; wexto ke merdim hetê ziwanî ra ewnîyeno, zaf eşkera aseno, ziwanê şiîra ke tede nameyê “Zaza” viyareno tirkîya ewroyî ya, tirkîya sesera 14. nîya.

Ma temamê şiîre bidin ke wa mesela baş fam bibo:

SATARIM

Dünya geçimiçün gam mı çekerim

Vâfir bostan eker, kabak satarım

Giderim Yaprakl’ıya alırım tosun

Öğrenmiş olmazsa acemi bulsun

Müşteri gelince semizce bulsun

Bazı bilmezlere torlak satarım

Atmaca beslerim şahine nisbet

Alır mâhir beyler, ona ne minnet

Birini bir ata veririm elbet

Bazı ahmaklara çaylak satarım

Baktım ki kesede kalmadı para

Tellalık ederim, durmam avara

Pazarbaşı koymaz ise pazara

Çıkar kenarlarda maşlak satarım

Çıkarım çarşıya bir at alırım

Beslemesin pek kolay bilirim

Parası çok şaşkın adam bulurum

Eyerini soyar da çıplak satarım

Demirci olurum, günler kısalsın

Gün kârım ucu yabanda kalsın

Beş kuruşa birin yalvaran alsın

Irgatlara keskin orak satarım

Eğer bu sene çıkar isem yaza

Toplayım bir parça Gürcü, Abaza

Elime geçerse on kadar Zaza

Yolar sakalını kavlak satarım

Attariye layık mutaf düzerim

Bir kutunun derununa bezerim

Şehirlerde durmam, köyde gezerim

Abanoz ağacına tarak satarım

Sen kusura bakma Hoca fakı

Söylersin yalanı, unuttun Hakk’ı

Gider Rum düğüne, alırım çakı

Gezerim köylerde bıçak satarım

Bir çift öküz alırım hasıl kelâm

İrençbere de lâzımdır vesselâm

Bir kanlısı on parayadır tamam

Günde beş on kanlı çorap satarım

KAYGUSUZ’um harceyledim varımı

Bu günü koyup kayırma yarını

Çok söylüyon sen kesmezsin dilini

Kalkar da ağzına şaplak satarım[2]

Seke aseno, ena şiîre de nameyê Hoca fakı viyareno, la mexlesê şairî Kaygusuz o. Seke Abdülbaki Gölpınarlı îşaret kerdo, Kaygusuz Abdalî mexlesê xwu tim sey "Kaygusuz Abdal" şixulnayo. La wina aseno ke sewbîna şaîran zî mexlesê "Kaygusuz" şixulnayo. Coka merdim eşkeno zaf bi rehetî vajo ke Kaygusuz Abdalî nameyê "Zaza" şiîra xwu de nêşixulnaya.

Nika tiya ma yew şiîra Kaygusuz Abdalî neqil bikin û bala xwu bidin ziwanê her di şiîran ser:

’Aşık oldum zangadak

Irlayuban fingedek

Yârum öğütler beni

Yanramagıl bangadak

Yârun severse seni

Sen dahi sevgil anı

Lutf-ıla soyle yâre

Söylemegil vangadak

Yâr-ıla otururken

Ağyar gelse katuna

Kendüzüni ağır dut

Durugelme dangadak

Gördüm yârum oturur

Cin ü Hıtay elinde

Yârum anda ben bunda

Tapu kıldum zengedek

Yârum Urum elinde

Benem Şiraz şehrinde

Arkıncacık söylerem

Şive-y-ile cingedek

Yâre işaret eyledüm

Remiz-ile söyledüm

Bir taşcagız atmışam

Sapan-ıla fingedek

’Işkıla hemdem oldum

Mesih ü Meryem oldum

Çal ahi eyit begüm

’Aklıcagum kangadak

’Işkun-ıla fâş oldum

Yolunda tırâş oldum

Melamet dümbecegin

Kakıvirdüm dümbedek

Lutf u ihsan eylegil

Yâre eyi söylegil

’Işkunun denizine

Ben de düşdüm cumbadak

Ben yârun mahallesin

Yöreneydüm dembedem

Agyar görüp ürmese

Kopek gibi fengedek

Kaygusuz Abdal’ı gör

’Işk-ıla oldugiçün

'Aklı deryâdur anun

Kendüzi nihekkidek[3]

Neke tenya ena şiîre, merdim eşkeno heme şiîranê Kaygusuz Abdalî bi a şiîra ke nameyê “Zaza” tede viyareno bido têver, muqayese bikero. Netîce de bi her hawayî aseno ke a şiîra ke Cahit Öztelli antolojîyê şiîranê bektaşîyan “Bektaşi Gülleri” de nîsbetê Kaygusuz Abdalî kerda, şiîra Kaygusuz Abdalî nîya.

Şiîre yê Kaygusuz Abdalî bo yan nêbo se beno, çira ma rê muhîm o? Çimkî tesbît beno ke tarîx de ena çekuya “Zaza” semedê ma kirdan reya verîne key ameya şixulnayiş. Ma zanê ke reya verîne Ewlîya Çelebî (1611-1678) şixulnaya. Mabeyê mergê Kaygusuz Abdalî û Ewlîya Çelebî de 234 serrî wext esto.   

___________

[1] Cahit Öztelli, Bektaşi Gülleri, İstanbul, 1985, r. 334, Neqilkerdox: Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli ve Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul, 1996, r. 23

Malmîsanij nuşteyê xwu de wina vano: "Zazalardan açıkça sözeden eski metinlerden biri, 15. yüzyıl Türk halk şairlerinden Kaygusuz Abdal'a ait olan şu dörtlüktür." Labelê seke mexles ra zî diyar beno, eleqeyê Kaygusuz Abdalî bi ena şiîre çinê ya.

[2] Cahit Öztelli, Bektaşî-Alevî Şiirleri Antolojisi: Bektaşi Gülleri, Özgür Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 1997, r. 333-334

[3] Divan, Mar., v. 296b; İst. Belediye Ktp. O. Ergin, Bl. nu; 663, r. 225. / Neqilkerdox: Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Kaygusuz Abdal (Alâaddin, Gaybî), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981, r. 213

Mînyaturê Kaygusuz Abdalî ke Levnî yew mînyaturê kanî ver ra kopya kerdo (TSMK, Hazine, Albüm, nr. 2164, vr. 22b)