Roportaj Mamosta Felekedîn Kakeyî Reyde

Wezîrî Kulturî yê Hukmatî Kurdîstanî Felekedîn Kakeyî: “Kurdî, dinya de neteweya (milleta) en gird a ke bêdewlet a û welatî xo ameyo parçekerdiş”

Roportajkerdox: Seyîdxan KURIJ – Hewlêr, 2006

* * *

Seyîdxan Kurij: Birêz Kakeyî, ti eşkenî kar û barî Wezaretî Kulturî ser o wendoxanî kovara Vateyî agahdar bikerî. Karî Wezaretî Kulturî senî yew kar o?

Felekedîn Kakeyî: Wezaretî ma wezaretî kulturî yo. Wezaretî Kulturî yew wezaretî hukmatî Kurdîstanî yo. No wezaret weçînayişî-vîcnayişî (seçim) Parlementoya Kurdîstanî ey 1992 ra pey ameyo awankerdiş.

Helbet ke yasayî (qanûn) wezaretî ma esto û ma goreyî nê yasayî kar û barî xo kenî. Karî ma yo esasî ziwanî kurdî yo, kelepûrî kurdî, kultur û folklorê kurdî û mîraso netewî (milî) yo. Ma muzîk, şano (tiyatro) û edebîyatî ser o kar kenî. Ma zaf qîymet danî edebîyatî qican (domanan). Wezaretî ma nê temayan ser o hem kitaban hem zî kovaran çap keno. Ma sey wezaretî nika çarês 14 kovaran çap kenî.

Mîyanî nê kovaran de kovarî hunerî û yê qican, yê cinîyan, yê arkeolojî zî estî. Ma zaf qîymet danî hunermend û hozanan. Ma parçeyanî bînan ê Kurdîstanî ra hunermendan dawet kenî û semedê înan konseran organîze kenî. Xercî înan zî ma yew atolyeya qijkeke awan kerda, xortî tîya de xalîyan virazenî. Na, atolyeya senatî destan a. Ma desteg danî karî şêwekarî (heykeltıraşîye) zî. Ma hewl danî ke yew galerî akerim ke tîya de hunermendî eseranî xo ramojnî. Bernameyî (program) ma ey emser zaf hîra yo.

Dişmenan Kurdîstan wêran kerdo

Seyîdxan Kurij: Birêz Kakeyî ti eşkenî behsî bernameyî Wezaretî Kulturî bikerî?

Felekedîn Kakeyî: Belê, çimanî mi ser. Seke şima zî zanî dişmenan Kurdîstan wêran kerdo. Ma hewl danî ke warî (hetî) kulturî de projeyanî girdan virazî. Yanî ma wazenî salonanî kulturî, sey salonanî sînema û şano, muzîkholan û galerîyan, kitabxaneyan awan bikerî. Hancî ma wazenî çend qadroyanî xo semedê wendişî bierşawî (biroşnî) teber. Ma wazenî ke nê welatanî Ewropa de aryekerdiş û xebatkerdişî kultur û folklorî, îdarekerdişî kitabxaneyan, organîzekerdişî konser û sempozyûman ser o metodî xebate bimusî. Nê salonî biqedî hunermend, nuştox û rosnvîrî (aydın) eşkenî tede çalakîyanî (faalîyet) xo virazî. Ma hunermend û nuştoxan rî xizmet kenî. Pêroyê hunermend û nuştoxanî ma memûr î, wezaret ra meaş genî. Ma semedê hunermend û nuştoxan yew butçeyo xususî abirnayo.

Wezaretî Kulturî 17 dewletan de protokolî xo esto

Nika karo bîn zî milî ma ser o mendo. No kar yew karo zaf zehmet o. No kar zî karî dîplomasî yo. Yanî teber de eleqe ronayîş o. Nika kar û xebatê kulturî ser o hewtês (17) dewletan de protokolî ma esto. Mîyanî nê dewletan de dewletî sey Almanya, Fransa, Kanada, Bulgarîstan, Koreya Başûrî zî estî. Ma grûbanî xo yê şano, folklor û muzîkî şawenî nê welatan, ey zî grûbanî xo şawenî Kurdîstan. Armancê nê çalakîyanî ma no yo ke ma welatî xo, kulturî xo nê welatan de bidi şinasnayîş û heto bîn ra ma zî nê welatan nas bikerî. Semedo ke wezîrtîyê karanî teberî Kurdîstanî çin a, ez eşkena vajî ke, wezîrtîyê karî kulturî heta yew derece wezîrtîyê karanî teberî zî kena.

Kurdî, dinya de neteweya (mileta) en gird a ke bêdewlet a û welatî xo ameyo parçekerdiş

Ez yew mudet cuwaver semedê yew festîvalê fîlman şîbîya Kanada. Mi Kanada de wezaretî kulturî û wezaretî enerjî zîyaret kerdî. Wezîrî enerjî huya (wiya), va: ”Çîko zaf xerîb o, ez reya verên a ke veynena yew wezîrî kulturî yeno persanî enerjî ser o mi de qisey keno.” Mi zî va: “Ez wezîrî enerjî ey ruhî ya, no semed ra gureyê mi zî bi enerjî girêdaye yo.” Çend dezgeyanî Kanada ez dawet kerda. Mi uca de Kurdîstanî ser o semînerî dey. Ma Kanada de semedê diwês (12) wendoxanî kurdan îmkanî peyda kerdî. Ma sey yew heyetî kolejî sînema, şano û rojnamegerî (gazetecilik) zîyaret kerd. Ma nêzdî ra dî ke ey senî kar kenî. Bi rastî semedo ke ma kulturî xo bidi şinasnayîş, hewcedarîyê ma nê eleqeyan esta. Bi no rayîr ra ma eşkenî (besekenî) propaganda Kurdîstanî bikerî. Çimkî şarî dinya wazeno bizano ke kurdî kam î, çî yî, çi kes î. Kurdî, nika dinya de neteweya (milet) en gird a ke bê dewlet a û welatî xo ameyo parçekerdiş.

Seyîdxan Kurij: Behman Qubadî vano ke: “Semedo ke Kurdîstan de salonî sînema çin î, sînemaya Kurdîstanî aver nêşina û ha binî talûkê çînîyebîyayişî de ya.”

Felekedîn Kakeyî: Raşt a, yew welat de semedê averşîyayîşî sînema, hewcedarîya verên û muhîm salonî sînema yê. Wexto ke salon çin bî, fîlmî nîyenî temaşekerdiş. Fîlmî nîyerî temaşekerdiş, xora kes fîlman nêvirazeno. No semed (rid) ra ma wazenî pêroyê bajaranî Kurdîstanî de salonanî sînema virazî. Çend salonî sînema estî, la nê salonî kehan î, sîstemê teknîk, veng û resiman hol nîyo. Ma wazenî nê salonan zî temîr bikerî. Ma no kar girewto programî Wezaretî Kulturî. No semed ra zî ma çend şîrketanî Tirkîya de eleqe nayo rue ke no kar bikerî. Wextî awanbîyayişî hukmatî Iraqî (1921) ra nat pêroyê wezaretan Kurdîstan de zî estbî la wezîrtîyê kulturî çin bî. Ma 1992 de wezîrtîye kulturî newe saz kerd û her çî sifir ra dest pêkerd. Seke şima zanî, cuwapey zî mîyanî ma de problemî vicîyayî, ma bî di hukmatî. La nika ma hukmatî xo kerdo yew. Ma problemî mîyanî xo hal kerdî. Yanî nika halî ma zaf hol o.

Hewramkî û zazakî nêzdîyê yewbînan ê

Seyîdxan Kurij: Armancê ”Konferansê Hewramî– Zazakî“ (ke Hewler de bi ardimî Wezaretî Kulturî virazîya) çi bi? Şima qey (çira) hewcedarê yew konferanso winayîn dî?

Felekedîn Kakeyî: Viraştişî “Konferansê Hewramî–Zazakî“ pêşnîyazê kek Munzur Çemî bî. Wexto ke par anmanî birêz Munzur Çem ame Kurdîstan ma yewbîn dî. Ey pêşnîyaz kerd, ma zî sey Wezaretî Kulturî qerar girewt ke, ma no qeyde (hewa) yew semîner desteg bikerî. No semîner, bi organîzekerdişî Wezaretî Kulturî û Grûba Xebate ya Vateyî, virazîya. Ma waşt bizani ke lehçeyê hewramî û zazakî çiqas yewbîn ra nêzdî yê. Gelo nê hurdî (wirdî) lehçeyî nêzdîyê yewbînan ê, yan nê? Na gama yewin bî. Ma çend roşnvîr, cigêrayox û nuştoxî dawetî semînerî kerdî. Hema zaf roşnvîrî zî estî ke ma nêeşkayî înan dawet bikerî. Çimkî îmkanî ma çinîyebî. Tîya de di armancî ma estî: O yewin, ma waşt roşnvîrî qisêkerdoxanî hewramkî û zazakî yewbînan bişinasnî. Ê diyîn zî, ma waşt fehm bikerî ke gelo nê her di lehçeyî çiqas nêzdîyê yewbînan ê. Goreyî vînayê mi lehçeyê hewramkî û zazakî xeylêk nêzdîyê yewbînan ê. No semîner hîrye çîyan de serkewte bi. A yewin, roşnvîran yewbînan şinasna. Ez hêvî ken ke eleqeyî înan dewam bikero. Ê diyîn, zaf çîko ke ma heta nika nêzûnayn, ma no semîner de musayî. Ê hîryîn, no semîner tayê persî girdî ardî verî çimanî ma pêroyin. Wexto ke ma şenî kêyeyanî xo, ma ke (do) nê persan ser o bifikirî. Gelo raşt a ke elewî (Alevi) û kakeyî (Kakai) nêzdîyê yewbînan ê? Hewramî û zazakî çiqas cêra nêzdî yê? Û bêguman persî bînî... Ez vana ke no semîner zaf hol bi. Ma nika hewl bidi ke ma yew semînero hêna hîra virazî. Ê kesê ke lome kenî, vanî: ”Çira ma nêameyî dawetkerdiş?” ez gazî înan kena, vana: “Semedê yew semînerî hêna hîra xo hedre bikirên.“

Seyîdxan Kurij: Birêz Munzur Çemî qisêkerdişî xo yê semînerî de pêşnîyaz kerd ke her serre yew kongreyê ziwanî virazîyo û na kongre de pêro lehçeyan ser o bîyero vindertiş.

Felekedîn Kakeyî: Ez şexsen nê pêşnîyazî se ra se desteg kena û ez zaf muhîm veynena ke her serre yew kongreyê ziwanî virazîyo. La gereka ma organîzekerdişî yew kongreyo winayin ser o hukmatî de qisê bikerî. Semedê yew kongreya winayine yew cayo gird û modern, kar û barî organîzekerdiş û pêdakerdişî kesanî pisporan (uzman) lazim o. Ez hêvî kena ke hukmat ney rî razî bo û ma bieşkî no waşteyî bîyarim ca.

Rijnayişî dêsî mîyanî kurdan yê Berlînî ra zorêr o

Seyîdxan Kurij: Birêz Kakeyî to semîner de Dêsî Berlînî û dêsî mîyanî kurdan û parçeyanî Kurdîstanî miqayese kerdî. Gelo ma senî nê dêsî birijni? Ma persanî lehçeyan û alfabe senî çareser bikeri ke qet nêbo ma yewbînan ra fehm bikerî?

Felekedîn Kakeyî: Bi raştî rîjnayişî dêsî mîyanî kurdan, rîjnayişî Dêsî Berlînî ra zor (zuar) o. Çimkî Dêsî Berlînî mîyanî yew bajarî ra şîn, yew bajar kerdibi di parçeyî. No dês rijîya. Emrî nê dêsî pancas serrî bi. La emrî dêsî beyntarê kurdan henzar û panc sey serrî yo. La ez pê zaf keyfweş a ke ma no dês zî rijna. No dês xirabe nêbîn, ma ewro nêeşkên tîya de bîyerim pîye het. Nê semînerî ma nîşanî rijiyayîşî ney dêsî yo. Ma nika veynenî ke beyntarê kurdan de ameyîş-şîyayîş bîyo rehet. Yewca ameyîş, yewbîn veynayîş bîyo rehet. Beyntarê parçeyanî Kurdîstanî de tîcaret beno. No dês her het a şikîyayo. La ma gereka zaf xebat bikeri ke no dês temel ra beyntare ra bîyero wedartiş û hêna nêro awankerdiş. Gorê bawerîyê mi bi rayerî çalakîyanî kulturî ma eşkenî parçeyanî saxlemanê nê dêsî zî bin ra berzî û ma yewbînan nêzdî ra nas bikerî.

Çareserkerdişî problemî rehet nîyo

Seyîdxan Kurij: Semedo ke kurdî çend alfabeyan xebetnenî, ma nêeşkenî yewbînan ra hol fehm bikerî. Nuştox û roşnvîrî kurdan nêeşkenî kitaban û nuşteyanî yewbînan biwanî. Goreyî vînayê to no problem senî eşkeno bîyero halkerdiş?

Felekedîn Kakeyî: Raştê no gure zaf zehmet o. Yanî çareserkerdişî ney problemî rehet nîyo. Nêzdîyê heştay serrî yo ke bakûrî welatî ma de alfabeya latînî, başûrî welatî ma de alfabeya aramî, welatanî kehanan yê Sowyetan de zî alfebaya kirilî yena karardiş. Ez 1997 de hancî wezîrî kulturî bîya. Mi o wext roşnvîranî Duhokî rî yew pêşnîyaz ard ke bi latînî yew kovar vecî. O wext ma bi nameyî Dîcle yew kovar bi alfabeya latînî çap kerd. Nika bi nameyî Nûbûn yewna kovar bi alfabeya latînî vecîyena. La na xebat têna bes nîya. Ma çend kitabî zî bi alfabeya latînî çap kerdî, la zafê kitabanî ma bi alfabeya aramî yê. Nika pêşnîyaza mi ya newîye na ya ke ma çend kitabanî sorankî bi alfabeya latînî çap bikerî. Wa lehçeyî kitaban sey xo bimano, wa têna alfabe bîyera bedilnayîş. Mesela ma eşkenî kitabanî şiîranê şaîranî sorankî sey orjînalî bi alfabeya latînî çap bikerî. Her o qeyde ma eşkenî kitabanî zazakî yan zî kurmanckî bi alfabeya aramî çap bikerî. Gereka her kitab de yew ferhengî ey kitabî bibo. No qeyde wendoxî hêna rehet eşkenî temayê kitab ra fehm bikerî. Goreyî vînayeyî mi zaf feydeyî ney karî do bibo. Na xebat ke ma yewbînan ra nêzdî bikero û ma hêna zaf bieşkî yewbînan ra fehm bikerî.

Rolî televîzyonî zaf muhîm o

La no kar tena bes nîyo. Gereka yew televîzyon bibo. Çimkî roja ewroyîn de rolî televîzyonî zaf muhîm o. No semed (rid) ra ma bi nameyî Newroz yew televîzyon awan kerdo. No televîzyon bi ardimî Wezaretî Kulturî yê Kurdîstanî do kar û barî xo bikero û no televîzyon ke bibo televîzyonî kulturî.

Gereka zaf kitab û kovarî biyerî çapkerdiş. No demo peyîn de tayê embazan yew proje pêşkeş kerd. Nê ambazî wazenî kitabanî sorankî bi alfabeya latînî, kitabanî kurmanckî bi alfabeya aramî çap bikerî. Ma zî înan ra vato ”No proje hol o.“ Ma ke nê projeyî ser o cigerayîş virazî û cewab bidi înan. Eger ma munasîb dî ma ke paşt bidî nê projeyî.

Peynî de ez wazena vajî ke ma yew rey de nêeşkenî heme probleman se ra se çareser bikerî. La gereka ma hêdî-hêdî yewca ra dest pêkerî û ma nêvinderî, ma xebatê xo dewam bikerî.

Seyîdxan Kurij: Semedo ke şima sey wezaretî “Konferansê Hewramî-Zazakî” desteg kerd û di rojî sere ra heta peynî konferans de amade bî û semedê nê roportajî wextî xo ma rî abirna, ez zaf zaf spas ken.

Felekedîn Kakeyî: Ez şima rî zaf spas ken ke şima welatanî cîya-cîya yê Ewropa ra amey û konferans de amade bîy. Ez kar û xebatê şima de serfîrazê wazen. Ez wazen tîya de vajî ke ma sey wezaretî amade yê ke hetî ziwan û kulturî de pîya projeyan virazî.*

---------------

No roportaj, "Vate, Kovara Kulturî, Hûmere 29, Îstanbul, Payîz 2007, r. 35-40" de weşanîyayo