Plankerdişê Ziwanî û Perwerde de Zafziwanîye

Plankerdişê ziwanî çend qeraranê resmîyan, pêşnîyazê konferansanê mîyanneteweyîyan, îstatîstîkanê îmtîhanan yan zî tayê netîceyê projeyan ra îbaret nîyo; nê warî de eynî wext de mucadeleyêko cidî yê îqtîdarî zî lazim o. Coka musnayîşê ziwanêk yan zî ziwanêk de perwerde, bi çi hawayî beno wa bibo, hetanî ke hesabê îqtîdaran û fehmê îdarekerdişî nêro fikirîyayîş baş fehm nêbeno. No sedem ra, qaso ke kamcîn ziwanî wendegehan de senî ca gênê, kamcîn ziwanî senî yenê teberkerdiş zî dereceyêko cidî de bi hesabê îqtîdarî dîyar benê. Eke ma biewnîm tarîfanê cîya-cîya yê derheqê plankerdişê ziwanî ra, hîna baş fehmkerdişê mesela de do faydeyê xo estbo.

Goreyê tarîfêk ra, plankerdişê ziwanî (dil planlaması), mudaxeleyê akerde û sîstematîkê ke seba helkerdişê problemanê derheqê ziwanan yan zî bikarardişê cîyayîyanê zereyê ziwanî de bi rayîrê awanîyanê dezgekerdeyan (kurumsal yapılar) benê.[1] Goreyê tarîfêkê bînî ra zî, plankerdişê ziwanî, bi hawayêko akerde tesîrkerdişê ro xeyretê kes yan zî grûban o ke wazenê ziwanêk yan zî yew ra zêde ziwanan bimusê yan zî nêmusê.[2] Grûbêka bîne ya akademîsyenan zî, sey retorîkêk ke derheqê plankerdişê ziwanî û komelî de yenê hesilnayîş ê, ke xo zere de îhtîmalanê tewir bi tewir yê îdeolîjîkan hewênenê (içermek).[3]

Hawayo ke nê heme tarîfan ra fehm beno, plankerdişê ziwanî, her game mudaxeleyê îqtîdar û sîyasetî reyde têzere de yo. Seba ke erdê zafê welatan ser o yew ra vêşêr ziwanî ciwîyenê, coka plankerdişê ziwanî rojevanê eşkera yan zî nimite yê her welatî ra yew o. Labelê na babete sîstemanê cîya-cîyayan de bi hawayêko cîya yena fikirîyayîş. Goreyê Ruzî[4] ra ke na babete ser o xebitîyayo, derheqê plankerdişê ziwanî de bi hawayêko bingehîn hîrê nêzdîbîyayîşî (yaklaşım) estê: ê ke sey yew problemî nêzdîyê ziwanî benê, ê ke sey yew heqî yan zî sey yew çimeyî nêzdî benê.

Nêzdîbîyayîşê (yaklaşım) tewirê yewinî, hîna zaf prosesê netewedewlete (ulus-devlet) de vejîyeno meydan, hetê ziwanî ra homojenkerdişê welatêkê bellîkerdeyî xo rê keno hedef. Nê welatan de bitaybetî qala “tekkerdiş”î vejîyena vernî. Gelek welatê Afrîkaya ke hetê zaftewirîya ziwanîye ra qitaya tewr dewlemenda cîhanî ya de prosesê ronayîşê netewedewletan de, sosyolînguîst Bamgbose[5] derheqê îfadeyê nê tewir “tekkerdiş”î de nê tespîtê muhîmî kerdê:

Afrîka de, ma termê “tek”î vêşêr kerdo sey yew saplantî. Naye gore welatî bi “tek ziwanêk” îdarekerdiş qîm nêkeno, eynî wext de ganî “tek partî” zî qebul bikerê. Goreyê na bawerîya xelete ra, nê welatanê çendnetewe, çendziwan û çendkulturî de sayeyê ziwanêkê tekî û partîyêka teke de ancax mumkin o ke pîyabîyayîşo sosyokulturel, yewîye û pîyayîbîyayîşo sîyasî virazîyo.

Bi no şekl, Tirkîya de ronayîşê komare (cumhuriyet) ra nat îfadeyê “tekbîyayîşî” zaf hetan ra vêşêr aver ame, tam bî yew saplantî. Hende ke, dezgeyanê umûmîyan de, gelek gir û koyanê cografyaya Kurdîstanî ser o sloganê “tek ziwan, tek ala, tek welat” ameyî nuştiş, polîtîkaya dewlete her firsend de îfadeyê “tek ziwanî” tekîd kerda. Cayanê ke polîtîkaya winasî yena teqîbkerdiş de, eke ziwanê serdestî ra teber qiseykerdişê ziwananê bînan dewam bikero, îhtîmal vînenê ke na yewe yewbîyayîş û pêameyîşî asteng (engel) kena, eksê ci dişmenî û pêrodayîşî xo reyde ana. Coka seba ke ziwanê “cîyayî” nêbê problem, xo rê kenê hedef ke nê ziwanan mîyan ra wedarê. Oxro ke gelek nimûneyê cîhanî û pêrodayîşê seserra peyêne ke Tirkîya de bîyê nîşan danê ke no îhtîmal bêbingeh o, eksê ci, aseno ke nê tewir polîtîka û planklerdişê ziwanî bi xo benê sedemê pêrodayîşî.

Nêzdîbîyayîşê tewirê diyinî zî, karbidestê dewlete (devlet yetkilileri) ziwanî qedexe nêkenê, tam eksê ci, bi qanûnan gênê binê garantî. Welatanê ke nê hawa plankerdişî tede benê de, grûbê ke wayîrê ziwananê cîya-cîyayan ê, wayîrê heqê perwerdeyê bi ziwanê dayîka xo, dezgeyanê umûmîyan û her hawa waranê umûmîyan de wayîrê heqê bikarardişê ziwanê xo yê. La nê welatan de şinasnayîşê nê heqan nêno a mana ke şarî nê heqan ra bi hawayêko seypê (eşit) îstîfade kenê. Sey nimûneyî, qanûnê bingehîn yê Hindîstanî, heme ziwanê ke Hindîstan de qisey benê bi qanûnan şinasneno, teşwîq keno ke nê ziwanan de perwerde û xizmetê umûmî bêro dayene. Labelê rastîya xo de ziwanê ke hîna vêşêr wayîrê hêzê ekonomîkî, demografîkî û sîyasî yê naye ra îstîfade kenê, meydan de nêbîyayîşê zafê ziwanan dewam keno.

Plankerdişê ziwanî yê tewirê hîrêyin zî, tayê welatan de ziwanî tena bi qanûnan girewtişê binê garantî nêmanenê, eynî wext de bi hawayêko pêt her tewir war de yenê destekkerdiş, lebitîyenê ke bikarardişê ziwanan teşwîq bikerê. Merdim eşkeno Etyopya, Papua Gîneya Newîye, Fînlanda, Bolîvya, Kurdîstanê Başûrî û Welatê Baskî sey nimûneyî nîşan bido ke nê hawa plankerdişê ziwanan nê welatan de yenê tetbîqkerdiş (uygulanma). Nê welatan de, heme grûbê ziwanan hem wayîrê heqê perwerdeyê bi ziwanê xo yê hem zî seba ke nê hawa heqan ra îstîfade bikerê hukmatê înan tedbîrê ke hewce kenê girewtê. Mesela, Kurdîstanê Başûrî de teberê kurdan de ke grûba sereke ya, tirkmanî, erebî û suryanî ziwanê xo de perwerde benê, kanalanê radyo û û televîzyonî akenê û gama ke nînan ra îstîfade kenê butçeya hukmatî ra para xo gênê.

Zafê welatanê cîhanî de nimûneyê nê hîrê nêzdîbîyayîşan mewcud ê. La nê nêzdîbîyayîşî nê welatan de reyke dest pêbikerê zî eynî şekl de dewam nêkenê. Çunke gelek welatê ke plankerdişê ziwanî de nêzdîbîyayîşêko bellî nîşan dayo, netîceyê tewir bi tewir mucadele, tadîyayîş û vurîyayîşan (değişim ve dönüşüm) de mecbur mendê ke polîtîkaya ziwanî de nêzdîbîyayîşanê neweyan bîyarê pê. Mesela, zafê welatanê Afrîka de ke ma cor ra behs kerd, nêzdîbîyayîşê tek-ziwanîye ke destpêk de qebul kerdbî dima terk kerd, cayê naye de pilankerdişê tewirê hîrêyinî qebul kerd. Eksê nê hawa nimûneyan zî virazîyayê. Sey nimûneyî, dewrê Yewîyîya Sovyetan de, demeyê destpêkî yê Şorişê Bolşewîkan de û serranê badê ke Şorişê Kulturî yê Çînî virazîya[6], mintiqayê nê welatan ke her hawa ziwanî tede yenê qiseykerdiş, ameyê teşwîqkerdiş ke warê resmî û her hawa têkilîya rojane de bêrê bikarardiş, kursîyê ziwanî ameyê ronayîş, seba ziwananê ke warê nuştekî de nêameyê şuxulnayîş akademî ameyê ronayîş û bi no hawa nê ziwanan de perwerde ameyo kerdiş. Tîya de amac no bî ke bi zafkerdişê mintiqayanê çendziwan û çendkulturîyan butunîya (bütünlük) sîyasî bêro meydan û ê do bi no hawa xo biresnê îdealanê komunîstîye. La serranê hîna dima ra, hem demeyê peyênî yê rejîmanê komunîstan de hem zî demeyê ke nê rejîmî terk bîyî û demeyê ke seba entegrebîyayîşê sîstemê kapîtalîstî lebitîyayêne de, herinda polîtîkayanê zaftewiran ke destpêk de tetbîq bîyêne, polîtîkayê tehekumkarî (baskıcı) ameyî qebulkerdiş.

Seke aseno, plankerdişê ziwanî babetêka winasî ya ke tesîrê xo nêzdîye ra cuya rojane ya merdiman ser o keno û welatanê cîya-cîyayan de tetbîqkerdişê zaf cîyayî mewcûd ê. Bi no qayde, nê broşurî de welatanê cîya-cîyayan de derheqê plankerdişê ziwanî û perwerde de bikarardişê çendziwanîye de hîna nêzdîye ra bale ancîyena nimûneyanê cîyayan ser. Nimûneyê ke nê broşurî de yenê munaqeşekerdiş, hîna zaf nimûneyê nêzdîbîyayîşê plankerdişê tewirê diyin û hîrêyin ê. Hêvîya ma na ya ke Tirkîya de dest bi teqîbkerdişê nêzdîbîyayîşanê sey nînan bêro kerdiş û polîtîkayanê tehekumkar û tadakaranê ke seraserê komere de tetbîq bîyê ra fek bêro veradayîş.*

Şerîf Derînce

Enstîtuya Cigêrayîşanê Sîyasî û Sosyalan a Dîyarbekirî (DÎSA)

__________

* Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 4-6" de weşanîyaya.

[1] Christian, D. (1988). Language planning: the view from linguistics. İçinde Newmeyer, F. (Ed.), The Cambridge Survey IV: Language: The Socio-Cultural Context. r. 193–209

[2] Cooper, R.L. (1989). Language Planning and social change. Cambridge: Cambridge University Press.

[3] Blommaert, J. (1996) Language Planning as a Discourse on Language and Society: The Linguistic Ideology of a Scholarly Tradition. Language Problems and Language Planning, 20/3: 199-222

[4] Ruiz, R. (1984). Orientations in Language Planning. İçinde Baker, C. (1993). Foundations of Bilingual Education and Bilingualism (1. Baskı). Clevedon: Multilingual Matters.

[5] Bamgbose, A. (1994). Pride and Prejudice in multilingualism. İçinde Fardon, R. & Furniss, G. (Ed.). African Languages, Development and the State. Londra: Routledge. r. 33-43

[6] Na babete de seba melumatanê hîna zafan biewnîn qismê eleqedar yê xebata ma ya Dil Yarası ra. Biewnîn, Coşkun, V., Derince, Ş. M., ve Uçarlar, N. (2010). Dil Yarası: Türkiye'de Eğitimde Anadilinin Kullanılmaması Sorunu ve Kürt Öğrencilerinin Deneyimleri. Diyarbekir: DÎSA Yayınları. r. 112-116