Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-97

Daryuşo pîl (ÎV 549-485) demeyê îqtîdarê xwu de, nizdîyê bajarê Kirmanşanî de, cayo ke nika ci ra vanê "Bêstun" de ke fariskîya verêne de vatêne "Bagastana" yanî "Cayê Homayî", zinarî ser o bi hîrê ziwanan kitabe dayo nuştiş. Kitabe de, estuna ewilîne, paragrafê 19, rêza 92. de yew çekuya ke bi versîyonanê sey "Zâzâna", "Za-iz-za-an" û "Za-za-an-nu" transkrîbe bîya esta. Tayê kesî, bê ke xebera înan temamê metnî ra bibo, yan zî bizanê ke eslê na çekuye çi yo, tena seba ke pêmanenê, îdîa kenê ke yena manaya welatê zazayan û hîna zaf bi tirkî sey "Zazana ülkesi" bikar anê.

Paragrafo ke na çeku tede vîyarena mi fariskî ra tercume kerd:

"Şah Daryûş vano: Aye ra dima mi ramit Babîlî ser. Hema ke ez nêresabîya Babîl, serê Feratî de bi nameyê Zazan bajarêk esto, uca de, eno Nid'ît-Biêro ke xwu nebûkêdrçêr zano, seba ke vera mi de ceng bikero bi yew artêşe ame. Dima ma ceng kerd. Ahuramazda mi rê ardim lutf kerd. Sayeyê Ahuramazda de mi artêşa Nid'ît-Biêrî bi giranî şikite. Ê ke mendî xwu eşt awe. Awe heme berdî. Menga Enameke ra di rojî vîyartîbî ke ma winî ceng kerd."

Tarîxnasan gore, no şer Îsayî ra ver roja 13 kanûne 522 de qewimîyayo. Seke aseno, metin de bi telafuzê fariskî çekuya Zazan (زازان) sey nameyê yew bajarî vîyarena. Roland G. Kentî "Old Persian - Grammar Texts Lexicon, American Oriental Society, New Fiaven, Connecticut, 1950, r. 211" de, na çekuye sey "Zazặna" nuşta û vano "Corê Babîlî de serê royê Feratî de yew qeseba." Dima telafuzê ziwanê îlamkî gore sey 'za-iz-za-an', telafuzê aqadkî gore zî sey 'za-za-an-nu' nuşta. Rîpelê 219. yê kitabê "The Sculptures and Inscription of Darius The Great on The Rock of Behistûn in Persia - A New Collation of The Persian, Susian and Babylonian Texts With English Translations, Etc." de ke 1907 de weşanîyayo, çekuya ke Kitabeyê Bêstunî de ya wina vîyarena: "Zâzâna: Nizdîyê Babîlî de, qeraxê Feratî de yew şaristan." Eynî ca de, versîyonê persan sey "zâzâna", versîyonê susayijan sey "zazzan" û versîyonê babîlijan zî sey "za-za-an-nu" nuşte yo. Kek Macîd Kurdistanî ke Îran de ziwananê kanan ser o master kerdo, ey îzeh kerd ke Kitabeyê Bêstunî de telafuzê na çekuye sey "zazane" yo. Xulasa, çekuya "Zazane" ke tarîx de sey nameyê bajarêk ameya şuxulnayiş û telafuzê çekuya "zaza" ke seba ma kirdan yena vatiş, beno ke yewbînî ra cîya bê.

Nê telafuzan de, vengê "a"yî, xaseten "a"yê badê "z"yê diyinî, îhtîmalêko pîl sey 'eynê (ع) erebkî yo. Coka beno ke na çeku bi alfabeya erebkî sey "زاعزاعن" (za'za'nni) yan zî sey "زازاعن" (zaza'nni) bêro vatiş. Ferhengê erebkî-tirkî yê Arif Erkanî El-Beyan de "زاع" yeno manaya "cêrakerdiş; veradayiş"î, "el-zazîyye/zazîye", sey nameyêkê topografîkî yeno manaya "tepe, gir, cayê sertî". Ancî erebkî de çekuya "زعزاع" (ze'za') esta ke yena manaya "vayê xurtî" zî. Beno ke ziwananê kanan yê sey aqadkî de bi nê hawa çekuyî estbîyê û vîyartê asurkî, îbrankî, erebkî û sewbîna ziwanan.

Nameyê "Zaza" ke sey nameyê yew camêrdî (neslê Yehûdayî ra lajê Yonatanî) Tewrat de vîyareno û "Nînnî-Zaza" yan zî "Înnana-Zaza" ke vanê 2500-3000 serrî Îsayî ra ver bajarê Sumerîyan Marî de nameyê yew mabedî biyo ke esas nameyê yew homayê sumerîyan o, ez vana, gereka merdim telafuzê înanê orîjînalî baş bizano. Çimkî beno ke telafuzê nê her di çekuyan zî bi hawayê "زاعزاع" (za'za') bo. Gama ke bi alfabeya latînkî nuşto, sey "zaza" wanîyaya. Coka merdim vano qey form û telafuzê xwu sey çekuya "zaza"ya ma ya.

Şîîrê Melayê Cizîrî (1570-1640) ke Mihemed Nûrî Qahîre de bi nameyê "Dîwanu'ş- Şeyxî'l-Cezerî" weşanayê, uca de zî çekuya "zaz" esta: "Zaz bi nayê ra binal / Saqî werin xemra helal / Carek ji ser dêmê vimal / Zulfîn li dora cebhetê" (…) "Zaza bi sir, dil ji m' vekir / Derheq me pir, erzan mebe" (…) "Pîşehê wan xenc û naz e / Sen'etê aşiq nîyaz e / Yar li ber zazan îcaz e / Şerbeta şîrîn mufa ye"

Şîrovekerdoxê şîîranê Melayê Cizîrî yê sey Mela Ehmedê Zivingî, Mela Ebdusselam Nacî, mamosta Hejar, ancî Jan Dost û Xalid Cemîl Muhemed vanê, na çeku manaya "sazî" de ya. Wina aseno ke vengê s û z yewbînî dir bedilîyayê. Mumkin o, çimkî çekuya "zûqaq" û "soqaq"de zî nê vengî vurîyayê. Beno ke çekuya "Zaza'ne" ke Kitabeyê Bêstunî de vîyarena zî eslê xwu sey "Sa'sa'n" bo la fîlologanê rojawanî vengê s bi hawayê z nuşto. Gereka merdim zaf baş tehqîq bikero.

Heto bîn ra, Babîl cêrê Îraqî de, Bexdad ra cêr nizdîyê Kendawê Besra de, verê Royê Feratî de yo. Na qesebaya ke o wext ci ra vato "Zaza'ne; Za-iz-za-an; Za-za-an-nu" zî nizdîyê Babîlî de, hetê corê ci de, serê Royê Feratî de biya. Nuqtaya ke no şaristan tede biyo û welato ke ewro zazayê ma tede ciwîyenê, hezar kîlometreyî ra zêdeyêr yewbînan ra dûrî yê. Mabeyn de bi nameyanê cîya-cîyayan zaf mintiqayî estê. Û bajaro ke nameyê ey Kitabeyê Bêstunî de vîyareno, tewr tay tîya ra 2500 serrî verê cû estbiyo. Homa zano, beno ke o wext, gama ke Îsayî ra ver roja 13 kanûne 522 de artêşa Daryuşî û artêşa Nid'ît-Biêrî şer kerdo, o bajar zî wêran biyo şiyo. Xulasa nêkeweno merdimî serre ke yew eleqeyê nameyê bajarê "Zaza'ne; Za-iz-za-an; Za-za-an-nu" bi name yan zî welatê zazayanê ma estbo.

Na çekuya "zaza" ke ewro sey nameyê grûbêka komelkî yena vatiş, tarîx de reya verîne Ewliya Çelebî (1611-1682) Seyahetname de sey nameyê yew eşîra kurdan şuxulnaya. Seke aseno, mabeynê nuştişê Kitabeyê Bêstunî û Ewliya Çelebî de qasê 2200 serrî wext esto. No mabeyn de qet cayêk de sey nameyê miletêk yan grûbêka komelkî yan zî eşîrêk çekuya "zaza" nêvîyarta. Labelê çekuyê sey "zozan/zûzan" (زوزان), yan zî bi hawayêko zafhûmar "zewazan" (زوازان) û "Zûzan el-Ekrad" ke metnanê kanan yê erebkî de, ma vajin, eserê Îbnul-Esîrî de, eserê Yaqût El-Hemawî de sey qismêkê welatê kurdan vîyarenê. La ancî merdim nêeşkeno bi hawayêko qetî vajo nameyê "zaza" ke ewro seba ma vajîyeno kokê xwu "zewazan" (زوازان) ra yeno.*

______________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 97, Dîyarbekir, Adare 2017, r. 2