Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-63

Festîvalê Pancine yê Hewramîyan û Maçoyan ke hetê Malbendî Hewraman ra rojanê 25-27.04.2014 de Hewramanê Textî û merkezê Silêmanîye de organîze bi, ma kirdan ra zî çend kesî beşdar bîyî. Roja verêne ya festîvalî teber a, berzanê corê Deşta Şarezorî de vîyart. Di rojê peyênî zî bi hawayê konferansî merkezê Silêmanîye de vîyartî.

Panelê verênî de mi zî derheqê kirdan û kirdkî de qisey kerd. La çîyo muhîm, ê hîrê rojan de mi hem festîval teqîb kerd hem zî heta dereceyêk ez derheqê hewramkî de bîya wayîrê melumatî.

Kurdê ke mintiqaya Hewramanî de ciwîyenê, înan ra vanê hewramî û dîyalekta înan ra zî vanê hewramkî yan zî gorankî. Hewraman zî xo mîyan de beno çar leteyî: Hewramanê Lihon, Hewramanê Text, Hewramanê Jawero û Hewramanê Gawero. Zafê Hewramanî mîyanê sînorê dewleta Îranî de yo, tena qismêkê Hewramanê Textî mîyanê sînorê Kurdistanê Başûrî de yo.

Edebîyatê hewramkî herçiqas edebîyatê kurdkî yo tewr verên o, seserra heştine ra Balûlê Mahî (merg: 834) ra dest pêkeno û şaîranê namdaran yê sey Bêsaranî, Xanay Qubadî, Seydî Hewramî û Mewlewî (1806-1882) bi hewramkî şîîrê zaf rindekî nuştê, ancî kitabê dînê yaresanîye Serencam zî bi na lehçe (gorankî) yo, la edebîyatê modern yê hewramkî hema vajîn ke çin o. Yew-di kovarê ke bi hewramkî vejîyenê estê la nuşteyê ke tede weşanîyenê zafê xo bi sorankî yê.

Ez uca pêhesîyaya ke lehçeya kurdkî ke Baba Tahirê Hemedanî pê nuşto, yanî lurrkî de zî nika yew xebata nuştekî çin a. Lurrkî mîyanê fariskî de helîyaya û zafê lurran zî êdî asîmîle bîyê. Yanî kirdkîya ma badê kurmanckî û sorankî lehçeya hîrêyin a ke pê nusîyeno.

Maçoyî zî derûdorê Kerkûk û Mosilî de ciwîyenê. Hem hetê lehçe ra hem zî hetê bawerîya dînî ra zaf nêzdîyê hewramîyan ê, vanê eslê ma Hewraman ra yo.

Tayê merdimî bakurê Îranî, mintiqaya Mazenderanî ra ameybî, înan zî xo ra vatêne “Awmelîkî (Ebdulmelîkî)”. Înan ra Hesen Selîmê Ebdulmelîkî ke kitabêk bi nameyê “Pêşîneyê Ebdulmelîkîha der Mazenderan o Kordestan” nuşto û mi rê zî kerd dîyarî de behsê tarîxê bapîranê xo keno. Goreyê vatişê ey ra nika qasê se hezar awmelîkî mîyanê sînorê dewleta Îranî de estê.

Mi verê cû kitabê M. Reza Hamzeh'ee “Yaresan (Ehl-i Hak) Bir Kürt Cemaati Üzerine Sosyolojik Tarihsel ve Dini-Tarihsel Bir İnceleme” de wendbi. M. Reza Hamzeh'ee xebata xo de behs keno ke bakurê rojawanê Îranî de kurdê yaresanî estê. Hesen Selîmê Ebdulmelîkî va, kalikê ma sedemê dînî ra êrîşê hêzanê îslamî ver remayê şîyê ê doran. Kitabê xo yo ke bi fariskî nuşto de zî vano “kalikê ebdulmelîkîyan verê îslamî dorê Pawe û Uraman [Hewraman] de bîyê.”

Awmelîkî nika zî hewramkî qisey kenê, ê û hewramîyê Hewramanî yewbînan ra fehm kenê la fekê înan ser o tesîrê fariskî zaf bîyo. Mesela, fekê Mazenderanî de vengê “v” hîna vêşî yo la fekê Hewramanî de vengê “w” vêşî yo. Awmelîkî vanê “vardim”, hewramî vanê “wardim (mi werd)”.

Rîwayetê “koçbîyayîş”î mîyanê ma kirdanê (zazayan) Bakurî de zî zaf qisey beno. Mesela, kalikê ma sey îstîqametî nîşan danê û vanê “ma zemanê Harûnê Reşîdî de hetê Bexda ra ameyê.” Qismêk kirmancê ma yê elewî zî vanê “ma Xorasan ra ameyê.” Gelo qestê înan mintiqaya ke nika sey Xorasan bi name bena uca yo, yan manaya “rojhelat”î de vanê?

Derheqê meselaya koçkerdişî de, maçoyî, şabekî, kakeyî û bacelanîyê ke derûdorê Kerkûk û Mosilî de ciwîyenê, ê zî vanê kalikanê ma Hewraman ra koç kerdo ameyê nê doran. Bawerîya dînî ya nê grûban, yanî kakeyîtî zî eynî sey elewîtîya Dêrsimî nêzdîyê yaresanî ya û xora lehçeyê înan û hewramkî zaf nêzdîyê yewbînan ê.

Demeyê festîvalî de mi çar sey ra vêşêr çekuyî arêdayî, ancî nêzdîyê çewres cumleyê hewramkî û kirdkî dayî têver. Mi nê lîsteyî sey ferhengekêk www.zazaki.net de weşanayî.

Herçiqas hetanî nika zafê ziwannasan kirdkî û hewramkî yewbînan ra zaf nêzdî dîyê, heta ke yew lehçe hesibnayê zî qenaetê mi gore kirdkî çiqas nêzdîyê kurmanckî û sorankî ya, hende nêzdîyê hewramkî ya. Mesela, antişê karan de hewramkî de zî eynî sey kirdkî nêrkî, makî û zafhûmarîye esta, ancî çekuyê hewramkî zî halê xoserî de cinsîyetê xo nîşan danê. La zafê qaydeyanê bînan de kirdkî û kurmanckî pêmanenê. Mesela, hetê oblîkîye ra, hetê ergatîvîye ra kurmanckî û kirdkî motamaot pêmanenê. Eke zaf verê cû kirdkî û hewramkî yew bîyê zî, dima hewramkî vurîyaya la kirdkî hîna pak menda. Qenatê mi gore, kirdkî hewramkî ra vêşêr xususîyetê kurdkîya kane xo de muhafeze kerdê.

Herçiqas çekuyê ma yê muşterekî zaf bê zî ez bawer nêkena ke kirdê ma û hewramî reya verêne de yewbînan ra fehm bikerê. Seba ke ma yewbînan ra fehm bikin, lazim o ke ma demeyêk pîya bimanin û seba fehmkerdişî xeyret bikin, eleqe nîşan bidin.

Meselaya yewbînan ra fehmkerdişî, hetêk ra têkilîye ra eleqedar a. Çiqas têkilîya ma zêde bo, ma hende benê aşnayê lehçeyanê bînan. La hetêk ra zî standardbîyayîş zaf muhîm o. Gama ke mi panel de kirdkî qisey kerd, herçiqas embazê mi Can Êzîdxeloyî tercumeyê soranî kerdêne zî ancî soranan û hewramîyan pîya va, ma se ra heştay to ra fehm kerd.*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 63, Dîyarbekir, Gulane 2014, r. 2