Alî Aydin: Ez bi Edebîyat Xo Îfade Kena

Nuştoxa ma ya delale Bedrîye nuştoxê ma yê erjayeyî Alî Aydin Çîçekî reyde yew roportaj kerdo. Verê ke persanê xo bişawo, ma zî çend persî îlawe kerdî bi înternet ey rê ruşnayî.

Alî Aydin, derheqê edebîyatî û fehmê xo yê edebî de, derheqê xebat û cuya xo de melumatanê erjayan dano. (Roşan Lezgîn)

* * *

Bedrîye Topaç: Merheba Alî Aydin, ti edîbêk neslêk ma ra ver î.  To key ferq kerd eleqeyê to bi edebîyatî esto, to senî dest bi edebîyatî kerd?

Alî Aydin Çîçek: Edebîyat cuya mi de her dem bî. Labelê no edebîyat edebîyatê nuştekî ney edebîyatê fekkî bî. Çike ma de edebîyatê fekkî cayêde zaf muhîm gêno. Ez eşkena vaja ke edebîyat seba mi bi şanikan, meselan û kilaman ra dest pêkerdo. Çunke domantîya mi de kalikê mi û zaf kokimanê ma ma rê şanik û meseleyî zaf qisey kerdêne. Tesîrê ê şanikan, meselan û kilaman mi ser o zaf o. Hîna zî dewam keno. Wina ke êno mi vîrî, wexto ke aşmanê zimistanî de dewe de elektrîk birrîyêne mi embaz û birayanê xo rê bi saetan şanik û meselyê qisey kerdêne. No qeyde zaf wendegehan de zî wina dewan kerd.

Wexto ke ez şîya mektebo mîyanên, o taw mi dest bi wendişê kitabanê edebîyatî kerd. Klasîke dinya mi o taw zaf wendî. Mesela Dostoyevskî, Turgenyev, Tolstoy, Gorkî, Hugo ûeb. Edebîyatê tirkî ra zî Yaşar Kemal, Orhan Kemal, Sebahattîn Alî, Ahmed Arîf ûsn. Ez ke heşarê nê şaîr û nuştoxan bîya êdî nê her çîyê mi bîyî. Na rêçe hîna zî dewam kena la mi ziwanê tirkî de çîyêke nusîyayeyî qet nêdayî çapkerdiş; ê winî vindenê. La eynika mi kirmanckî ya, mi xo na eynike de dî. Sey yew domanê  desserreyî game bi game, çekuye bi çekuye mi no ziwan newe ra nas kerd. Nê ziwanî û edebîyetî de xo û rêça xo, vizêrî û ewroyê xo nas kerd. Mi verê cû xo bi xo kirmanckî şîîrî nusnêne. Yanî mi çend serrî nîya berdewam kerd. La ê şîîrî zaf çîyêde rindî nêbî. Serra 2009 de, Estîtuya Kurdî ya Îstabulî de mi kursê ziwanî girewt û kurs ra dime mi newe ra dest bi edebîyatê kirmanckî kerd. Yanî 2009 ra nat ez hîkaye û şîîran nusnena û nê şîîr û hîkayê mi tayê rojname û kovaran de neşr bîyî.

Bedrîye Topaç: Manaya edebîyatî seba to çi ya? Yanî, to rê edebîyat çi îfade keno?

Alî Aydin Çîçek: Manaya edebîyatî seba mi her çî ra raver rîyê dinya de, xo û reng û rengînîya dinya naskerdiş o. Edebîyat, bi nuşte, dinyaya zereyê xo û dinyaya teberî yewbîn de munayen a. Na munayene de teyna cuya xo ney, cuya heme însanan, teyrûturan, dar û kemeran yanî kemera huşke ra heyan miloçika serê erdî nê kulînan yew bi yew, reng bi reng bi nuşte munayen a. Û hewna edebîyat seba mi, duştê zor û zordarîye de, çetinî û xirabîye de, tarî û ciwîyayîşo qilêrin de lingan ser o vindertene ya, tehamul kerdene ya.

Bedrîye Topaç: Ti wazenî bi edebîyatî se bikî? Ti wazenî xo pê îfade bikî, rewşa şarê xo nîşan bidî yan ziwanê ma aver biberî?

Alî Aydin Çîçek: Yanî her çî ra ver ez wazena ke bi edebîyetî xo û dinyaya zereyê xo îfade bikerî. Çunke her merdim bi çîyê xo îfade keno; tayê bi muzikî, tayê bi resmî, tayê bi sînema ûsn. Ez kî wazena ke bi edebîyatî xo îfade bikera. Merdim parçeyê na dinya yo û endamê miletê xo yo. Yanî merdim bi nînan beno temam; nê kulî zî yewbînî ra pêt girêdaye yê. Yanî edebîyat, xoîfadekerdiş, rewşa şarê xo nîşandayîş û hewna ziwanê xo zî averberdiş o. Çunke koka edebîyatî nê pêro çîyan ra virazîyena. Edebîyat reng û awa xo rastîya miletê xo ra, ziwanê miletê xo ra gêno. Merdimo ke edebîyatî ser o gurîno reng û awa xo tîya ra, yanî kultur û rastîya miletê xo ra gêno. Xoîfadekerdiş, dilqê xo senî bibo zî, reyna na rastîye ra girêdaye ya. Yanî çiqas teyna, xoser û dûrî bibo zî reyna nuştox pelê birrê xo yo. Bi kilmîye, ez wazena ke ziwanê dayîka xo de edebîyat virazî û  hem ziwan aver de berî hem kî cu û rastîya miletê xo  û xo bi edebîyat îfade bikerî.

Bedrîye Topaç: Ti hem hîkaye nusenî hem şîîre. Çayê her di şaxan de pîya şuxulînî ? Ti kamcîn ra deha hes kenî?

Alî Aydin Çîçek: Her di zî seba mi muhîm ê. Şîîre çîyêda zaf tenik a, zaf nazik a. Yanî merdim ke biwazo xo bi şîîre îfade bikero ganî hîsanê xo bi çekuyan dahîna zaf rindek û bi taybetîye bikero rêze. Şîîre tenik a, zaf rehet şikîna. Yanî her merdim nêşikîno şîîre binusno. La hîkayeyî goreyê mi tayêna rehet asenê. Çunke miletê ma bi şanik û şunikan bîyo pîl. Derg derg qiseykerdişî ra hes keno, nêşikîno bi kilmîye xo zaf îfade bikero. Çunke meseleyê xo, janê zereyê xo bê hemdê xo zaf ê. Ez şîîre ra hes kena, qayîl a ke nê her di pîya rayîr bigêrê labelê hîkaye mi rê goreyê şîîre dahîna nêzdî ya. Yanî ez bi hîkaye -yan zî mavajîme roman- xo dahîna rehet îfade kena.  

Bedrîye Topaç: Ti eseranê folklorîkan zî arê danî. Ti senî arê danî? Arêdayîş de zehmetîye ancenî? Metodê arêdayîşê folklorî çik o?

Alî Aydin Çîçek: Heya, nêzdîyê hîrê serrî yo folklorî ser o gurîna. Karêde zaf çetin o û zehmetê xo zî zaf o. Verê mi de hetê sîyasî ra tayê persî (sorunî) estê.  No semed ra zaf rehet nêgêrena. Yanî nêşikîna şora welat û ê cayan de na xebate biramî. Ez nê karî Îstanbul û çend şaristananê bînan de berdewam kena. Ez wazena şora welat û na xebata xo ya folklorî uca bikerî la winî aseno ke demo nêzdî de no zor o. Seke şima zî zanenê semedê cengî ra miletê ma welatê xo ra koç kerdo û şaristananê pîlan de zaf bîyo vila. Kokimê ma nê şaristananê pîlan de rast a zî zaf ê. Pêroyê nînan zî cayanê cîya-cîyan ra ameyê nê şaristanan. Xora tayê semedan ra, dewlete dewê înan veşnayê, qet nêşonê welat. Êyê ke welat der ê ez înan doz kena û wexto ke ameyî şaristanan o taw înan de êna têlewe û xebata xo winî ramena.

Qeydanê xo ge bi cîhazê qeydî ge-gane zî bi kamera kena. Keyeyê ke mi doz kerdê, înan de kuna têkilîye û derheqê karê xo de înan de qisey kena û hîna qeydan virazena. Senî ke mi estanikî qeyd kerdê înan henî nusnena. Siro ke mi  qeydî nusnayî û qedênayî na dolime zî kopyayeda înan vejena û musnena qiseykerdoxan. Eke nuşte (estanikan) de xetayê mi ke estê, înan yew bi yew reyna newe ra kena rast û nusnena. Peynîye de dosya newe ra wanena û cadana.

Bedrîye Topaç: Şertê cuya to çi yê? Yanî ti çi kar kenî, senî wext vînenî biwanî yan binusî? Ma bineyke cuya to bişinasnî, yanî keremê xo ra bineyke behsê cuya xo bike.

Alî Aydin Çîçek: Ez verê cû wendekar bîya la tayê semedan ra mi mecbur wendegeh caverda. Çend serî yo karanê cîya-cîyan de gurîna. Yanî karê marangozîye ra bigênê cîya-cîya fabrîqayan de karê şimikan (terlikan), pûçan, solan; karê gazê tebîî de, karê tekstîlî de, karê werdvilakerdişî de û tayê weşanxaneyan de gurîyaya. Nika zî yew fabrîqaya tekstîlî de karê tekstîlî de gurîna. Yanî ez nê karî ra zî zaf memun nîya labelê ganî hetê ekonomî ra xo fînansê bikerî. Çunke mi no rind fam kerd ke ti ke linganê xo ser o nêvinde kes destê to ra nêgêno û to aver de nêbeno. Mesela, nika destê mi de çend dosyayî estê. Di kitabê folklorî, yew zî kitabê min ê hîkayeyan. Ganî pere bibo ke ez înan bidî çapkerdiş. Şaristanan de însan nêşikîno cuya xo rehet biramo, yanî semedê kîra sewbîna çîyan kar û gure lazim o. Û kar û gure zî çiqas wextê to esto gêno. Seba mi no wina yo… Yanî hetê ekonomî kêmasîya ma zaf a û yew zî ne dezgehan ra ne zî kesî ra ardim esto. Yanî mavajîme karê folklorî kena, seba nê karî cîhazî lazim ê: kamera, hacetê qeydê vengî, makînaya fotografî ûsn… Ganî teknîko ke destê to der o rind bo ke karê to zî hende rind û weş bo. Bê tayê karê teberî -ekonomî- pêro karê mi edebîyat û ziwanî ser o yo; bê nînan zaf çîyan de zî eleqedar nêbena. Yanî şew û roje ferq nêkeno çiqas ke wextê mi bibo ez karê wendiş û ziwanî ser o gurîna.

Bedrîye Topaç: Merdim gama ke hîkayanê to waneno xo dewanê cîya-cîyan de vîneno. Hîkayeyê to merdimî benê û bananê welinan de kenê mêman. Mewzûyê hîkayanê to zafêr dewan de vîyareno ra. Gelo sebebê nê tercîhê to çik o?

Alî Aydin Çîçek: Domantîya mi dewe de derbaz bîye. Mi bi ziwanê dayîka xo, derûdorê xo de teryûturî, darûkemerî nas kerdî. Heşê mi de reng û giranîya nînan bi ziwanê dayîka mi munîyaya. Kitabê mi “Teberik”î de mekanê hîkayan kulî dewî bî, semedê nê yew tercîh nêbî. Yanî ez kî zaf ser o nêfikirîyaya, zereyê mi ra winî ame û mi zî nusnayî. Çunke heşê mi de rêça ê cayan û meseleyê ê cayan dahîna giran ame. Nêzdîyê des serrî yo ke ez nêşona welatê xo, bêrîya welatî mi de zaf tesîr kena; herhal a zî sîya xo dana qelem û hîkyeyanê mi ro.

Bedrîye Topaç: Eke mekanê hîkaye şaristan bo, zafê edîbê ma şuxulnayîşê ziwanî de zehmetî ancenê. Ti wazenî hîkayeyê ke mekanê xo şaristan o biceribnî?

Alî Aydin Çîçek: Ti vanî ma rê nusnayîşê hîkaye de mekanê xo dewe bo dahîna rehet êno. Yan zî mi rê wina yo. Beno ke no seba mi wina yo; la mi zaf kitabî nê ziwanî de wendî û mi dî ke zaferî nuştoxî zî seba hîkaye mekanê xo dewe tercîh kenî. Yanî însan kotî rind nas bikero, tesîrê kotî serê ey de zêde bo ucayî nusneno. Çîyê ke ma ra dûrî yê, çîyê ke xeribê nusnayîşê înan tayêna zor o. Mavajîme “Teberik”î de mekanê hîkayanê mi dew a labelê kitabo ke mi nika amade kerdo ey de çend hîkayeyê mi şaristan de derbaz benê. Yanî bi nê hîkayeyan mekanê hîkayanê mi zî êdî verva bi şaristanî  rayîr girewtî. La ez hîkayanê xo de qayîl o ke dewe û derûdorê dewan, dewijan, mar û milawunan, birran, kengeran ûsn. binusna. No zaf şono weşê mî û ez zaf nê çîyan ra tam gêna. Wexto ke ez verê xo çarnena şaristanan no tam û keyf-meyf mi de beno vîndî; her çî serdin û bêtam êno.

Bedrîye Topaç: Derheqê edebîyatê ma de fikrê to çi yo? Ti eseranê ma yê edebîyan û edîbanê ma senî vînenî?

Alî Aydin Çîçek: Lehça ma hetê edebîyatî ra sey lehçayanê bînan ê kurdkî dewlemend nîya labelê sebebê na rewşe kifş o: qedexekerdişê dewlete… Labelê ewro her çiqas ropora UNESCO de lehça ma ca bigêro zî mi gore rewşa ziwanê ma rind a û tayêna zî bena rind. Ewro ziwanê ma de êdî xeylî romanî, hîkaye û kitabê şîîran ameyê çapkerdiş. Yanî ma şikînîme vajîme ke edebîyatê ma êdî bingeyê xo girewto. Çunke ewro ziwanê ma de zaf roman, hîkaye û kitabê şîîran ê hêcayî cayê xo girewto. Nê eserî seba ma zaf muhîm ê. Nuştox û şaîrê ma bi çetinîye, feqirîye û bêkesîye bo zî nê erjayeyî pêşkêşê ma kerdê. Û ez bawer kena ke roj bi roje hîna zaf eserê hêcayî edebîyatê ma de cayê xo gênê û edebîyatê ma aver benê.

Bedrîye Topaç: Nuştoxê ma yê ke hepsan ra nusenê zaf hîra û weş nusenê û  yew helmo rindek danê edebîyatê ma. Ti hîkaye, şîîre û nuşteyanê înan wanenî? To gore cayo ke nuştox nuseno muhîm o?

Alî Aydin Çîçek: Nuştoxê ma yê ke hepsan ra nusnenê zaf hîra û weş nusnenê. Na rast a. Çiqas destê mi ra ame ez înan taqîb kena. Hemeyê înan zî na babete de zaf baş ê la ez en zaf bi hîkayanê Murad Canşadî şa bena. Hîkayanê ey ra zaf tam gêna. Goreyê fikrê mi edebîyatê ma de gamêda pîlê zî hepsan de erzîye. Na roj bi roje aver de şina. Yew kî merdim bala xo ke bido ci vîneno ke ne embazî hetê rastnuştiş û gramerî ra kî baş ê. Yanî şîkîme ke vajîme ma de zî yew “edebîyetê ekolî” hepsan de  giran-giran xo nîşan dana. Cayo ke nuştox nusneno muhîm o. Çunke cayo ke kêmasîya xo esta, cayo ke însan rehet nêfikirîno û xo îfade nêkeno uca edebîyat rehet-rehet zergun nêbeno.

Bedrîye Topaç: To gore rewşa edebîyatê ma ver bi kam het şona? Seba ke edebîyatê ma hîna aver şiro ganî kam se bikero?

Alî Aydin Çîçek: Goreyê fikrê mi rewşa edebîyatê ma ver bi dewlemendîye şona. Çunke na babete de xebat û xebatkarî bîyê zêde. Zaf cayan de kursê ziwanî estê û dersan danê. Çend rojname û kovarî vejînê; kitabî roj bi roje benê zêde, televîzyon û radyoyan de derheqê ziwanî de programî virazîyenê. Yanî şikîme vajîme ke ziwanê ma êdî bingeyê xo girewto. Seba ke edebîyatê ma hîna aver şoro ganî her çî ra raver nê rûmetan rê ma û miletê ma wayîr bivejîyo. Xort û azebê ma ganî ziwanê xo ra nêşermîyê. Ez zaf vînena ke xort û azebê ma bese nikenê rehet qisey bikerê la no nêno a mana ke nîya şono. Mesela, bira şono dikanê biraye xo ra çî-mî herîneno la çîyo ke gêno bi tirkî wazeno. Temam, ti ke zaf rind bese nêkena hama cad bike û yew benîşt (sakız) zî ziwanê xo de biwaze. Yanî ganî xort û azebî ziwanê xo ra hes bikerî, ê nêzdî ra nas bikerî, goşdarîye bikerî, biwanê û bidê wendiş. Ma ke nê barî pêro pîya pîştî nêkerîme o taw ma rayîr gênîme û ziwanê ma xelesîno ra, edebîyatê ma aver şono. Na teyna meselaya nuştox û hunermedan nîya, yê ke na lehçe de qisey kenê yê pêrune ya.

Bedrîye Topaç: Cinîyê ma kî edebîyat de hêdî-hêdî cayê xo gênê. Ti no mewzû de çi fîkrîyenî? To gore nuştişê cinîyan çi ard edebîyatê ma?

Alî Aydin Çîçek:  Goreyê mi yew edebîyatî de cayê cinîyan zaf zaf muhîm o. Çunke edebîyat tena karê camêrdan nîyo. Edebîyato ke tena bi aqilê nêrîtîye virazîyeno o edebîyat ziwa yo, o edebîyat yewreng o. Xora aqilê nêrîtîyê cuya ma de her çî kerdo tarî, kerdo yew reng: Edebîyat, huner ûsn. Edebîyat bê aqilê cinîyan erdo ziwa yo. Yanî çiqas kêmasîya xo zêde bo zî cinîyan reng ard edebîyatê ma, hîsê tenîkî û germinî ardî edebîyatê ma. Ez ke edebîyatê ma de nuştoxanê cinîyan vînena zaf keyfweş bena. Bi taybetîye her çekuya ke înan nusnaya wanena. Qelema cinîyan camêrdan ra dahîna tenik a, hîsî dahîna rut ê û dahîna rind însanî ancenê zereyê xo û kenê mird.

Bedrîye Topaç: Nika çi xebatî destê to de estê? Ti wazenî çi xebatan bikerî?

Alî Aydin Çîçek: Mi heta ewro di kîtabê folklorî amade kerdî. Yewin Sayê Marû bî, Sayê Marû aşmê naye ra ver Weşanxaneyê Vateyî ra vejîya. Kitabo diyin zî mi hîris hebe estanikê Gimgimî arêdayî û bi sernameyê “Şanika Pepûgî” amade kerd û da Weşanxaneyê Vateyî. Nika destê mi de çend dosyayê bînî estê: Şanikê Dêrsim û Erzinganî, şanikê Licê û reyna tayê fiqra û çibenokê Gimgimî. Nika giran-giran sanikanê Licê nusnena. Bê nînan, çend serrî yo ez yew romanî ser o fikîrina. Derheqe nê romanî de mi zaf çî wendî û zaf zî cigêraya. Eke şikîya wexto nêzdî de giran-giran dest bi nê romanê xo kena û ey nusnena.

Bedrîye Topaç: Ez seba roportajî zaf sipas kena. Ez to rê serkewtena wazena. Weş û war bê.

Alî Aydin Çîçek: Ez kî zaf sipas kena û xebata şima de serkewtene wazena.*

07.10.2012

______________

*No roportaj “Şewçila, Kovara Edebî Hunerî, Hûmare 7,  Dîyarbekir, Payîz 2012, r. 32-39” de weşanîyayo.