Derheqê xebatanê ziwanî de - 3
Xebatanê ziwanî de, eke merdim bala xwu bido xebatê ke miletanê bînan ziwanê xwu ser o kerdê, feydeyê xwu beno. Coka ma bineyke bala xwu bidê xebatanê Tirkî ser, dima zî tayê hetan ra xebata standardkerdişê Zazakî minaqeşe bikerê baş beno.
Ziwanê tirkan ke ewro Tirkîye de yeno qiseykerdiş, seserra 13. ra nat nusîyeno. Hayati Develi "hîna zaf senînîya kelîmeyan û vurîyayişê sentaksî" esas gêno û prosesê tarîxî gore Tirkîya nuştekî di dewreyan ser o tesnîf keno:
1-Tirkîya tarîxî ya Tirkîye (Tirkîya Usmanîyan)
a) Tirkîya verîne ya Usmanîyan: seserra 13. ra hetanî nîmeyê sesera 15.
b) Tirkîya klasîke ya Usmanîyan: nîmeyê sesera 15. ra hetanî sesera 19.
c)Tirkîya newîye ya Usmanîyan: Tenzîmat (1839) ra hetanî serra 1908
2-Tirkîya newîye ya Tirkîye (Tirkîya ewroyî): 1908 ra nat[1]
Zemanê Selçûqîyan de ziwanê resmî û ziwanê edebîyatî yê tirkan Farisî, ziwanê îlmî zî Erebî biya. Coka herçiqas seserra 13. ra îtîbaren (1277) êdî Tirkî tercîh kerda zî Tirkîya înan hem hetê qeydeyanê ziwanî ra hem hetê kelîmeyan ra binê tesîrê Farisî û Erebî de biya. Badê pey, hîna zaf Fransî, înan zaf ziwanan ra kelîmeyî girewtê.
Tirkan badê qebûlkerdişê alfabeya Latînî, bi tehlîmatê Atatürkî, roja 6 temûz 1932 de "Türk Dili Tetkik Cemiyeti" ronayo û bi yew hawayo sîstematîk xebetîyayê ke ziwanê xwu bikerê safî Tirkî, yanî kelîmeyanê Erebî û Farisî Tirkî ra vejê, herinda înan de kelîmeyanê neweyan virazê. Helbet qeydeyê nuştişê ziwanê xwu, ancî alfabeya newîye gore gereka kelîmeyî senî binusîyê ser o zî qirarî girewtê û tetbîq kerdê.
Xebata safkerdişê (özleştirme) Tirkî de înan epey mesafe girewt. Mesela, çapê serra 1988î yê Ferhengê TDK de 43.186 kelîmeyan ra 13.244 (% 30.6) kelîmeyê girewteyî Tirkî de mendê. Enê kelîmeyan ra 6.914 hebî Fransî (% 16), 3.174 hebî Erebî (% 7.3), 1.859 hebî Farisî (% 4.3), êyê bînî zî ziwananê muxtelîfan ra yê.[2]
Tirkan kelîmeyan ser o tek bi tek vindertişî ra vêşêr bi yew hawayo sîstematîk kelîmeyê xwu tesnîf kerdê. Mesela, verê verkan sey "kelîmeyê safî Tirkî" û "kelîmeyê ke kokê xwu xerîb" têmîyan ra vetê. Kelîmeyê ke ziwananê xerîban ra dekewtê Tirkî zî, di grûban ser o tesnîf kerdê:
1-Kelîmeyê xerîbî (yabancı sözcükler)
2-Kelîmeyê girewteyî (alıntı sözcükler)
Kelîmeê xerîbî (yabancı sözcükler), eke ziwananê ke alfabeya Latînî şuxilnenê ra gêrîyayê, tirkan xwu rê kerdo qeyde, hem nuştiş hem wendiş de sey orîjînalê înan binusnê û biwanê. Mesela, kelîmeyê sey "by-pass", "center", "check-ap", "flashback", "fuel-oil", "pizza", "show", "Washington", "Winston Churchill" û sn. Kilmnuşteyan de zî eynî qeyde tetbîq kerdo. Mesela, "BBC" nusnenê û sey "bi-bi-si" wanenê, "CNN" nusnenê sey "si-en-en" wanenê, "NTV" nusnenê, sey "en-ti-vi" wanenê. Herfê ke enê hawa kelîmeyan de estê, eke alfabeya Tirkî de çinê bê zî, ancî nusnenê.
Meselaya "kelîmeyanê girewteyan" bineyke komplîke ya. Çimkî tarîxê ke nîno zanayiş ra nat, sey her miletî, tirkan zî îhtîyacê xwu gore, bi hawayêko tebiî, zaf ziwanan ra kelîmeyî girewtê û seke malê ziwanê înan bê, winî heyato rojane de, hem vatişkî hem nuştekî bikar ardê.
Xebata standardîzekerdişî de tirkan enê hawa kelîmeyî, yanî "kelîmeyê girewteyî" (alıntı sözcükler) sey kelîmeyê Tirkî hesebnayê, înan ra vato "kelîmeyê Tirkî yê kokê xwu xerîb" (yabancı kökenli Türkçe sözcükler) û seke kelîmeyê Tirkî bê, verînanê înan senî telafuz kerdê, înan zî hema vajê ke bi eynî şekil kod kerdê. Ma vajê, verînanê înan wext û zemanan de kelîmeya "barkîr" Farisî ra girewta û sey "beygir" telafuz kerda, ancî kelîmeya "câmeşûy" sey "çamaşır", "çepûrast" sey "çapraz" telafuz kerda, înan zî bi eynî şekil kod kerdê. Kelîmeyê Erebî zî bi eynî hawa, mesela, kelîmeya "axur" sey "ahır", "ğirbal" sey "kalbur", "manqal" sey "mangal", "tewbe" sey "tövbe", "sahrînc" sey "sarnıç" telafuz kerdê û nuştê.[3] Kelîmeyanê Fransî de zî wina kerdo, ma vajê, "dossier" û "station" sey telafuzê xwu, yanî sey "dosya" û "istasyon"[4] telafuz kerdê û bi eynî şekil standardîze kerdê.[5] Yanî xebata standardkerdişî de înan hîna zaf formê ke şar telafuz keno (halklaşmış form) esas girewto.
Tirkî de, hetê fonolojî ra yew qeyde esto ke sey nasnameyê Tirkî yo, ci ra vanê "pêkerdişê venginan" (ünlü uyumu). Kelîmeyê ke ziwananê xerîban ra dekewtê Tirkî yan zî ma vajê ke tirkan ziwananê xerîban ra girewtê, înan qeydeyê "pêkerdişê venginan" (ünlü uyumu) enê tewir kelîmeyan ser o tam tetbîq nêkerdo. Yanî kelîmeyê ke verîna şarî prosesê tarîxî de eke bi hawayêko tebiî qeydeyê "pêkerdişê venginan" (ünlü uyumu) gore telafuz kerdê, înan zî wina standardîze kerdê, êyê ke nêbiyê, sey xwu verdayê. Mesela, Erebî de yew qeyde esto. Herfê "ق, غ, ظ, ط, ض, ص, خ" sey herfê qalindî hesab benê. Qeydeyê Erebî gore, enê herfan dima eke ziber (fethe) bêro, yanî "e" bêro, sey "æ" telafuz beno. Mesela, Erebî "خَبَر" (xeber) nusnenê la sey "xæber" wanenê, "قَلَم" (qelem) nusnenê la sey "qælem" telafuz kenê.
Tirkan dewro klasîk de xwu rê kerdo qeydeyêko sabît, kelîmeyê Erebî û Farisî eynî sey orîjînalê ci nuştê, tayê îstîsnayî estê la exlebê xwu sey eslê ci zî telafuz kerdê. Mesela, înan vengê "æ" sey "a" telafuz kerdo. La înan eno qeyde bineyke mibalexe kerdo, herfê "ع, ح" zî qîyasê enê qeydeyî kerdê, mesela, "حَميد" (Hemîd) sey "Hamit", "عَلي" (Elî) sey "Alî" telafuz kerdo. Ancî herfê "ل, ر" ke hem qalind hem tenik yenê wendiş de tayê cayan de herfa "ر" zî qîyasê enê qeydeyî kerda, ma vajê ke, "رَحْماْن" (rehman) sey "rahman" telafuz kerdo û demeyê standardîzekerdişî de eno qeydeyo ke êdî Tirkî de tam ronişto, alfabeya Latînî de zî tetbîq kerdo.[6]
Seke ma va, tirkan hetê formî ra yewbînan ra ciya tercîhkerdişê kelîmeyan ra vêşêr, qeydeyan ser o xebata standardkerdişî aver berda. Mesela, badê ke alfabeya Latînî adapteyê Tirkî kerda, kelîmeyê ke kokê xwu Erebî û Farisî yo, halo sade de vengê "b, c, d, g" yê peynîya kelîmeyan bi "p, ç, t, k" vurnayê. Labelê enê hawa kelîmeyî eke ziwananê ke alfabeya Latînî şixulnenê ra yenê, tam tetbîq nêkerdo. Mesela, kelîmeya "reng"î Farisî ra girewta, nuştişê Latînî de sey "renk" standardîze kerda la kelîmeyê sey "psikolog" ke ziwananê Ewropa ra yenê de herfa "g" nêbedelnaya.
Xulase, eke merdim bi kilmî vajo, tirkan standardkerdişê kelîmeyan neke sey Grûba Vateyî bi hawayê reydayişî (oylama) tek bi tek sey formo standard qebûl kerdê, ê qeydeyan ser o şixulîyayê û sîstem saz kerdo.
Helbet tirkan miyanê şarî ra zî kelîmeyî arêdayê, enê hawa kelîmeyan de qeydeyê nuştişî gore form raşt kerdo, la tirkî, esas ziwanê xwu yê nuştekî ser o xebetîyayê, yanî bala xwu dayo ser ke nuştoxanê înan kelîmeyî bi kamcîn form nuştê û senî şixulnayê, înan zî o gore kod kerdê.
Tirkan xebata xwu ya ziwanî pêro bi Tirkî kerda; şinasnayişê sîstem û qeydeyanê ziwanî ra bigêrê, tesbîtkerdişê awanîya kelîmeyan û tesnîfkerdişê înan, tesbîtkerdişê vengan ra bigêrê heta bi telafuzkerdiş, îzehetê qeydeyanê gramerî û îmla ra bigêrê heta bi amadekerdişê ferhengan, heme xebata xwu bi ziwanê xwu kerda. Esasê xwu de merdim vajo xebata standardkerdişê Tirkî sey îslehetî dewam kerda, hîna raşt beno. Zemanê Atatürkî de, bi amancê safkerdişî, viraştişê kelîmeyanê neweyan de kewtê tengane, seba ke ziwanêko newe ameyo meydan tede asê biyê. La dima, vera-vera xebata xwu sereraşt kerda. Kelîmeyê ke newe viraştê, bi îmkananê dewlete, warê resmî de pratîze kerdê. Labelê sey Grûba ma Vateyî nuştoxan û edîban ser o, ancî weşanê ke resmî nîyê ser o ferz nêkerdo ke îllahîm gereka rîayetê qiraranê dezgeyê ziwanî bikerê.
[1] Prf. Dr. Hayati Develi, Osmanlı Türkçesi Kılavuzu - I, Kesit Yayınları, İstanbul , 2009, r. 11
[2] Osman Yıldız, Dilimizdeki Arapça ve Farsça Kökenli Kelimelerde Görülen Fonetik Degişmeler, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1999, Sayı: 4. r. 322-323
[3] Osman Yıldız, Dilimizdeki Arapça ve Farsça Kökenli Kelimelerde Görülen Fonetik Değişmeler, SDÜ Fen- Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1999, Sayı: 4, r. 334
[4] Osmanlı Türkçesine Giriş - I, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir, 2017, r. 82
[5] Doç. Dr. Hülya Pilancı, Türkçe Ses Bilgisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2017, r. 130-131
[6] Seba îzehkerdişê enê qeydeyî seyda Hemîd Ozanî rê zaf sipas.
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.