Derheqê xebatanê ziwanî de - 2

Tayê hetan ra Tirkî û Kurdî manenê yewbînî, coka merdim bi hawayê têvernayişî bala xwu bido xebatanê Tirkî ser, feydeyê xwu beno. Mesela, ma her di miletan zî gelêk wext alfabeya Erebî şixulnaya, dima ma vîyartê alfabeya Latînî ser. Belkî çend vengî xaric, hema vajêne ke alfabeyê ma tim seypê biyê.

Bi kilmî, alfabe rêzila herfan a ke pê veng û fonemê yew ziwanî nîşan dîyenê. Kelîmeya "alfabe" Yûnanî ra yena, nameyê her di herfanê verînan yê alfabeya Latînî "alfa" û "beta" ra ameya pê.

Tu ziwan de yew alfabe temamê venganê ziwanî bêkêmanî nîşan nêdana, tenya vengê ke ser o mitabaqat virazîyayo de fikrêko umûmî dana. Mesela, tirkan û kurdan alfabeya Latînî adapteyê ziwanê xwu kerda û her di ziwanan de zî fonetîk a, yanî her herfe nîsbetêko zêde de yew veng temsîl kena. La eslê xwu de, qismêk herfî neke tenya yew veng, çend venganê nizdîyê yewbînî nîşan danê.

Însanî de sîstemê vetişê vengan zaf dewlemend o, însan eşkeno vengê ke pêro ziwanan de estê ra zêdeyêr vengan vejo. La ziwanî winî nîyê, qîmê xwu bi venganê mehdûdan anê û wayirê yew repertuwarê vengan yê mexsûsê xwu yê.

Ge-ge termê herfe û vengî eynî mehna de yenê şixulnayiş feqet eynî çî nîyê. Îşaretê ke veng û foneman nîşan danê ra vanê herfe. Ena rey veng, ziwanê qiseykerdişî de parçeyo tewr qic ke yeno vatiş û eşnawitiş o. Eno tesnîf hetê fonetîkî ra yo, çimkî qiseykerdiş de vengî yewbînî ra nêvisyenê, pêra beste vejîyenê.

Ziwan de vengo tewr qicek ke mehna ciya keno ra vanê fonem (bi tirkî: sesbirim). Xebata ziwanî de telafuzê ciya yê eynî fonemî ra zî vanê alofon (bi tirkî: alt sesbirim).

Tirkîya Anadolî seserra 13. ra îtîbaren (1277) ameya nuştiş[1], coka standardîzekerdişê Tirkî hetêk ra xwuvero prosesê Tarîxî de ameyo pê. Tirkan alfabeya Erebî farisan ra girewta û pê ziwanê xwu nuşto. Alfabeya erebî 28 herfanê bêvengan ra yena pê, alfabeya Erebî de herfê venginî çinê yê. Badê qebûlkerdişê Îslamî, farisan seba îhtîyacê ziwanê xwu bi hîrê nuqtayan û yew xêze alfabeya Erebî de herfê bêvengî p (پ), ç (چ), j (ژ) û g (گ) ardê pê, bi eno hawa alfabeya Erebî adapteyê Farisî kerdbî. Eke ma herfa hemze elîfî (ء) zî bihesibnê, alfabeya Farisî 33 herfî yê.[2] Farisan herfê venginî yê kilmekî bi wasitaya herekeyan, ê dergî zî bi wasitaya herfanê "ء ا ه و ي" viraştê.

Alfabeya Erebî ya Tirkî de bi hawayêko hîra 37 herfî estê.[3] Herfanê bêvengan de kêmanî çinê ya la seba ke herfê venginî alfabeya Erebî de çinê yê, coka nuştiş û wendişê Tirkî de teşqele kêmî nêbiyo. Tiya de, ez tenya yew nimûne dana. Mesela, Tirkî de peybendê viraştişê sifetan "cı, ci, çı, çi, cu, cü, çu, çü" bi eynî şekil sey "جى" (ci) nusîyayê la ciya ameyê wendiş. Nimûneyî: helvacı (حلواجى), gemici (گمىجى) mirasçı (ميراثجى), işçi (ايشجى), mumcu (مومحى), mühürcü (مهرجى), mektupçu (مكتوبجى), sütçü (سودجى)

Tirkan destpêk de kelîmeyê ke Erebî û Farisî ra girewtê, sey telafuzê xwu nuştê. La badê ke Îstanbul biyo merkezê kultur û hunerî, edîbê tirkan ke zaf baş Erebî û Fariskî zî zanê, sey qeydeyî kelîmeyê Erebî û Farisî orîjînalê xwu de senî nusîyenê, înan zî tam rîayetê nuştişê orîjînalî kerdo. Mesela, kelîmeyê sey "sevâb" (ثواب), "zat" (ذات) de seba ke vengê peltekî yê "sê" (ث) û "zal"î (ذ) Tirkî de çinê yê, xwura tirkî nêeşkenê enê vengan vejê, coka kelîme sey eslê ci nuşta la wendiş de vengê ziwanê xwu, yanî sey sîn (س) û zeynî (ز) telafuz kerdê. Herfa datî (ض) zî wina ya, ena herfe exlebê xwu sey "z" telafuz biya, la tayê kelîmeyan de sey "d" zî telafuz biya. Mesela, sey "huzur" (حضور) û "kadı" (قاضى).

Alfabeya Erebî ke kurdan bikar arda, hema vajêne, eynî alfabe ya. Kurdan zî sey tirkan kelîmeyê ke Erebî ra girewtê, exlebê xwu sey eslê ci nuştê la sey telafuzê xwu wendê. Mesela, Ehmedê Xasî Mewlûdê Kirdî de kelîmeya "zat" sey (ذات) nuşta, kelîmeya "eser" sey (اثر) nuşta.[4] Enê vengê peltekî kurdan de zî çinê yê, kurdî zî eynî sey tirkan nêeşkenê enê vengan vejê.

Badê ke Tirkîye ronîyaya, tirkan roja 01.11.1928 de alfabeya Latînî qebûl kerde. Alfabeya Latînî ke tirkan adapteyê ziwanê xwu kerda de enê 29 herf estê: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh İi Iı Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz

Ma zî 1931 de eynî sey tirkan alfabeya Latînî qebûl kerda. Alfabeya Latînî ke kurdan adapte kerda enê 31 herfan ra yena pê: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Êê Ff Gg Jj Hh Ii Îî Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Ûû Vv Ww Xx Yy Zz

Gama ke ma alfabeya tirkan a Erebî û Latînî danê têver, ma vînenê ke înan herfê alfabeya Erebî "ز ض ظ ذ" Latînî de tenya kerdê "Zz", herfê "ه خ ح" tenya kerdê "Hh", herfê "ث س ص" kerdê "Ss", herfê "ت ط" zî kerdê "Tt". Ancî, herfê "ق ك" kerdê "Kk" û herfê "ع آ" zî kerdê "Aa". Yanî tirkan 16 herfê alfabeya Erebî alfabeya xwu ya Latînî de kerdê 6 herfî.[5]

Herfê "Qq" (ق) û "Xx" (خ) xaric, herfê bînî kurdan zî sey tirkan alfabeya xwu ra vetê. Esasê xwu de vengê ke enê her di herfî nîşan danê Tirkî de estê la înan bi herfê "K" û "H" kod kerdê.

Gereka ma xwu vîr ra nêkerê, tu ziwano tebiî bi hawayo ke yeno qiaseykerdiş tam winî motamot nênusîyeno û bi hawayo ke yeno nuştiş zî nêwanîyeno. Vengê ke bi herfan yenê nîşandayiş bîle, esasê xwu de vengê fîzîkî nîyê, vengê pêarde yê. Ma vajê, yew kelîmeya ke fekanê muxtelîfan de bi hawayo ciya yena vatiş, nuştişê standardî de bi yew şekil yena nuştiş. Û kelîmeya ke nuştişê standardî de bi yew şeikl nusîyaya, hetê fekanê muxtelîfan ra ciya yena vatiş.

Eno çiyo ke ez vana, tenya çarçewaya yew ziwanî de yo. Mesela, vengê Tirkî "Iı" yê kelîmeya "ısı", ancî vengê "Öö" û "Üü" yê kelîmeya "öküz"î ma de çinê yê. Şarê ma ra, înanê ke Tirkî nêwendo, kelîmeya "öküz"ê Tirkî sey "okiz" telafuz kenê. Laburatuwar de bi hawayêko hesas tesbît nêbo bîle, goşê însanî zaf rehet eşkeno ferq bikero ke enê vengî ma de çinê yê. La tayê kesî, bi yew motîvasyonê teberê îlmê ziwanî de, bitaybetî nuştişê Zazakî de, enê herfan şixulnenê. Labelê eke merdim xwu fikrê siyasî ra dûr bigêro, ekis û înad ra zî fek verado, bi yew hawayo temamen îlmî biewnîyo, zaf rehet vîneno ke Zazakî de şixulnayişê enê herfan zirar dano sîstemê fonolojîyê Zazakî, sîstemê venganê zazakî xerepneno. Eke ma vajê "Zazalar Kürt değil, Zazaca müstakil bir dildir" zî, ancî ferq nêkeno. Çimkî enê vengî seba venganê ziwanê Tirkî ameyê kodkerdiş. Mesela, ma kelîmeya "bira" sey "bıra" binusnê, neslê ma yê neweyî vera-vera do vengê "Ii"yê ma sey vengê "Isı"yê tirkan telafuz bikerê. Ancî ma kelîmeya "gomlek"î sey "gömlek", kelîmeya "gule" sey "güle" binusnê, enê vengê ma yê eslî vera-vera dejenere benê, xerepîyenê. Çimkî şarê ma mekteban de Tirkî wendo û enê herfî seba kamcîn vengan ameyê kodkerdiş, zano. Coka kam ke enê vengan nuştişê Zazakî de şixulneno, bi yew hawayo îlmî îsbatkerde yo ke zirar dano sîstemê fonetîkê Zazakî.

Nika ma bala xwu bidê alfabeya Latînî ya tirkan û yê ma ser, gelo kamcîn herfe çend vengan senî temsîl kena. Enê vengê ke ez vana, vengê hesasî yê alofonîkî nîyê ke laboratuwar de tesbît bibê, vengê winasî yê ke merdim zaf asan eşkeno bi goşanê xwu cêser bikero:

Aa: Ena herfe Tirkî de di vengan temsîl kena; kelîmeya "hâla" (hema zî) de "â"yo şewqayin derg, kelîmeya "hala" ('eme) de "a" normal o. Tirkan verê cû "â"yo derg tim bi şewqa nuştêne la êdî hende goş nêdanê ci. Alfabeya ma de "a" tenya yew veng nîşan dano, yanî ma de "â"yo derg çinê yo.

Çç: Alfabeya tirkan de, tayê cayan de "ç" nusîyeno la sey "c" yeno wendiş. Mesela, "Meriç'i geçtim" nusnenê la sey "Meri'ci geçtim" wanenê.

Alfabeya ma de, belkî tayê fekanê Dêrsimî de yew vengê "ç" ke telafuzê ci de serê ziwanî gineno lewan ro bibo, o zî zaf mehdûd o, mimkun o ke tesîrê Armenîya rojawanî ra kewto fekê Dêrsimî.

Ee: Alfabeya tirkan de, tayê kelîmeyan de sey "ê" yeno wendiş. Mesela, "bêş (5)", "êl (yabacı)", "êki (2)", "êrken (erken)", "sêkiz (8)", "yêdi (7)". Eslê xwu de vengê "Êê" Tirkîya verîne de esto la gama ke înan alfabeya Latînî adapteyê ziwanê xwu kerda, hewce nêdîyo ke seba enê vengî yew herfa bîne ronê. Labelê kesê ke bi eslê xwu tirk ê, bitaybetî êyê ke mekteban de perwerde nêdîyo, zafê kelîmeyan de herfa "e" sey "ê" wanenê.

Gg: Ena herfe Tirkî de di vengan temsîl kena, mesela gama ke vanê "gol" û gama ke vanê "gizli", sîstemê fekî de cayê vetişê ci eynî nîyo. Tayê kelîmeyan de zî sey "k" wanenê, mesela, "gaz" nusnenê la sey "kaz" wanenê.

Ğğ: Ena herfe tayê kelîmeyan de nusîyena la nîna wendiş, mesela, "soğuk" nusnenê la sey "souk" wanenê, "sığır" nusnenê la "sıır" telafuz kenê. Tayê kelîmeyan de sey vengê "â"yî telafuz kenê, mesela, "dağ" nusenê la sey "dâ" wanenê.[6] Tayê kelîmeyan de sey "y" telafuz kenê, mesela, "değer" nusnenê la "deyer" wanenê. Xwura tirkî vengê "غ"ê Erebî sey "g" nusnenê.

Kesê ke vanê "Zazakî ziwanêko mustaqîl o", qismêkê înan, ena herfe şixulnenê. La eke merdim bi îlmê ziwanşinasî biewnîyo, îhtîyac alfabeya ma bi ena herfe çinê yo. Dades kelîmeyê ke Erebî ra dekewtê ziwanê ma de eno veng esto, feqet merdim zaf bi asanî eşkeno bi herfanê "g" û "x" binusno, wendiş de ancî sey "ğ" telafuz bikero. Xwura alfabeya Latînî ya kurdan bi eno qeyde ya.

Hh: Ena herfe Tirkî de hîrê vengan temsîl kena; kelîmeya "halay", "hak" û "bahçe" de eynî vengî nîyê.

Ena herfe alfabeya ma de di vengan temsîl kena, sey "heval" û "êhsan"î.

İi: Tirkî de di vengan temsîl kena, yew "i"yê Tirkî yo, yew zî "î"yê alfabeya ma yo, mesela, kelîmeyanê "dinî", "fikrî", "sunî" û sn de.

Jj: Eno veng ziwanê tirkan de çinê yo, dima kelîmeyanê xerîban ra dekewto Tirkî la ancî zî tirkî hem sey "j" hem sey "c" telafuz kenê, mesela, sey "jilet" nusnenê la sey "cilet" telafuz kenê.

Kk: Ena herfe çend vengan temsîl kena. Mesela, kelîmeyanê sey "kar, kara" de sey "ق"yî, kelîmeyanê "keçi", "kredi" de sey "ك", ancî kelîmeyanê sey "kafir" de alafonêkê "ك"yî telafuz kenê. Tirkî, tayê kelîmeyan de zî nusnenê la sey "ğ/y" wanenê, mesela, "Irak'a" nusnenê la sey "Irağ'a" telafuz kenê. Ancî, tayê kelîmeyan de sey "g" telafuz kenê, mesela, "kaz" (qanze) nusnenê la sey "gaz" wanenê.

Seba ke alfabeya ma de "ق" (q) esto, coka ena herfe vengêk temsîl kena. Labelê gama ke merdim nizdî ra ewnîyeno, tayê kelîmeyan de, alafonêk zî gêna xwu zere. Mesela, kelîmeya "kemere" û kelîmeyanê sey "kafir, kalik, kardî" de eno ferq xwu nîşan dano. Coka kesê ke vanê "Zazakî ziwanêko mustaqîl o" ge-ge sey "khalik" nusnenê. La qet hewce nêkeno wina binusnê, çimkî vengê "a"yî xwura telafuzê "k"yî nermejneno. Heto bîn ra, seba ke alfabeya ma de herfa "h" di vengan temsîl kena, mimkun o ke wendoxî xelet biwanê. Mesela, mi bi xwu destpêk de kelîmeya "khalik"î sey "kihalik" wendêne, dima mi fam kerd ke seba "k"yî bikerê nerm, "h" ver de nuşto. Heto bîn ra, zafê alfabeyan de "kh" sey vengê "x"yê ma yeno wendiş. Enê sedeman ra, seba alafonê "k"yê nermî nuştişê "kh" zirar dano sîstemê fonolojîyê Zazakî.

Ll: Ena herfe Tirkî de di vengan temsîl kena. Kelîmeyanê sey "yalçın" û "lapa" de qalind, çekuyanê sey "el" û "litre" de tenik o.

Ena herfe alfabeya ma de zî di vengan temsîl kena. Mesela, kelîmeyanê sey "laser" û "lete" de tenik, kelîmeyanê sey "lamba", "lepik", "lêl" de qalind telafuz bena.

Nn: Esasê xwu de tirkî de di vengê "n" estê. Alfabeya Usmanî de "n"yo wuşk bi herfa "ك" sey "بيك" (bin) nuştêne, "n"yo normal zî bi herfa "ن" nuştêne.

Pp: Tirkî de, zafê kelîmeyan de sey "b" wanenê, mesela "Sinop'a gittim" nusnenê la sey "Sinob'a gittim" wanenê. Ancî, tayê kelîmeyê sey "barmak" û "bastırma" bedelnayê sey "parmak" û "pastırma" nusnenê la zafê tirkan hema zî sey "barmak" û "bastırma" telafuz kenê.

Rr: Ena herfe Tirkî de di vengan temsîl kena, mesela, "raf, rıza" de qalind, "renk, rey" de tenik wanenê.

Alfabeya ma de zî eynî wina di vengan temsîl kena. Mesela, kelîmeyanê sey "kerr, serradî, serre" û heta ke "resen, rew, rez" de qalind, la "arêye, erey" de tenik a.

Ss: Ena herfe Tirkî de di vengan temsîl kena, mesela, kelîmeya "satır" de sey "ص"î qalind, kelîmeya "sevgi" de sey "س"î tenik a.

Alfabeya ma de zî bi eynî şekil di vengan temsîl kena. Mesela, mehnaya "taş"ê tirkî "sîye" de sey "ص"ê Erebî qalind la mehnaya "gölge"yê Tirkî "sîye" de sey "س"ê Erebî tenik o. Zafê kelîmeyê ma yê bînî zî bi "s"yê qalindî telafuz benê.

Tt: Ena herfe di vengan temsîl kena, mesela, gama ke vanê "tortu, turp" sey "ط"yê Erebî qalind la gama ke vanê "titreme" sey "ت" tenik a. Tirkî de, tayê kelîmeyan de sey "d" zî yena wendiş, mesela, sey "Murat'a söyle" nusnenê la sey "Murad'a söyle" wanenê.

Ma de zî di vengan temsîl kena, gama ke ma vanê "teyre" sey "ط"yê Erebî qalind la gama ke ma vanê "teber" sey "ت"yê Erebî tenik a.

Uu: Ena herfe zî di vengan temsîl kena, mesela, kelîmeyanê "gürûh, sükût" de vengêko sey "û"yê alfabeya ma derg o, la kelîmeyanê bînan de vengêko mabeynê "u" û "û"yê ma de yo.

Zz: Ena herfe zî di vengan temsîl kena, mesela, kelîmeyanê sey "zulüm, zabıta" de sey "ظ"yê Erebî qalind, kelîmeya "zeybek, zemin" de sey "ز"î tenik telafuz bena. Ma de zî bi eynî tewir di vengan temsîl kena.

Sey netîce, seba ke îmkanê ma çinê yê ma pêro venganê ziwanê xwu bi hawayêko îlmî laburatuwar de tesbît bikerê, coka mi waşt bi metodê şinawitişî nîşan bidî ke herfê alfabeya ma û herfê alfabeya tirkan senî vengan temsîl kenê. Çiyo ke aseno, hetê temsîlkerdişê vengan ra alfabeya ma nîsbet bi alfabeya tirkan minasibtir û sadetir a. Ma nêkerê xwu vîr ra, alfabe de çiyo tewr muhîm eno yo, herfê ke seba ziwanêk adapte biyê û sîstemê venganê ê ziwanî gereka yewbînî dir pêkewte bê. Enê hetî ra zî alfabeya ke Celadet Alî Bedirxanî û hevalanê xwu tesbît kerda sîstemê fonolojîyê Kurdî dir zaf baş pêkewte ya.

[1] Dr. İsmail Bangi, Farsça Dilbilgisi (Gramer), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara, 1971, r. 5

[2] Dr. İsmail Bangi, Farsça Dilbilgisi (Gramer), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara, 1971, r. 9

[3] Prf. Dr. Hayati Develi, Osmanlı Türkçesi Kılavuzu - I, Kesit Yayınları, İstanbul, 2009, r. 14

[4] Ehmedê Xasî, Mewlûdê Kirdî, Metbeaya Lîtografya, Diyarbekir, 1899

[5] Osmanlı Türkçesine Giriş - I, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir, 2017, r. 31

[6] Doç. Dr. Hülya Pilancı, Türkçe Ses Bilgisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2017, r. 13