Serhat Kürdleri

I

Serhat Kürdleri deyince akla, ilkönce Hayderan Aşireti, Kör Hüseyin Paşa ailesi gelir. Feridun Süphandağ (1958, Patnos/Ağrı) bu konu ile ilgili bir kitap yayımladı. Kitabın tam adı şöyle: Feridun Süphandağ, Serhat Kürtleri ve Kör Hüseyin Paşa Ailesi, Alter Yayıncılık, 2025 387 s.

Bu isimden sonra kitabın ön kapağında, şöyle bir ibare de dikkat çekiyor: ‘Üç imparatorluğun son yüzyılında, Seferberlik’te, Sürgünde, Ağrı İsyanında, Zilan Katliamında’.

Kitabın arkasında Kör Hüseyin Paşa Ailesi’nin Şeceresi hakkında yedi çizelge vardır. Feridun Süphandağ’ın Serhat Kürdleri kitabını dile getirirken. Kemal Süphandağ’ın konu ile ilgili üç kitabını da hatırlamak gerekir:

-Kemal Süphandağ, Büyük Osmanlı Entrikası, Hamidiye Alayları, Komal Yayınları, 2006, İstanbul

-Kemal Süphandağ, Hamidiye Alayları, Ağrı Kürd Direnişi ve Zilan Katliamı, Peri Yayınları, 2012, İstanbul

-Kemal Süphandağ, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Heyderan Aşireti ve Ağrı Direnişi, Pel Yayınları, 2021, İstanbul

***

Bu çerçevede belirtilmesi gereken diğer incelemeler şunlar:

-Mehmet Emin Sever, Kürt Tarihinde Bir Kesit, Azadi Örgütü ve Cibranlı Xalit Bey, Avesta Yayınları, 2023, İstanbul

-Sedat Ulugana, İhsan Nuri Paşa’nın Anıları, Ağrı İsyanı Raporları, Dipnot Yayınları, 2024, Ankara

-Vahdettin Engin, Hamidiye Alayları ve Hüseyin Paşa, Sabahattin Yıldız Eğitim Vakfı, 2018, İstanbul

-M. Kalman, Ağrı Dağı Direnişi, 1926-1930, Peri Yayınları, Ekim 1997, İstanbul

-Sedat Ulugana-Kumru Toktamış, Ağrı İsyanında İstanbul’lu Bir Kadın, Yaşar Hanım’ın Anıları, Dipnot Yayınları, 2023, Ankara

II

Nihat Gültekin, şimdiye kadar Ağrı direnişi ile ilgili olarak dört kitap yayımladı. (İlk üç kitap için bk. Ağrı Direnişi Hakkında, (nerinaazad. 2.3.2025)

-Şahideki Komkujîya Geliyê Zîlan Tahir Nas, Weşanxaneya Lîs, 2020, Diyarbakır, 186 sayfa

-Esmanê Sor, Şahidên Komkujîya Gelîyê Zîlan 1930, Doz Yayınları, Adar 2022, İstanbul 236 sayfa

-Dîwarê Me Jî Hilweşandin, Şahidên Komkujîya Geliyê Zîlan 1930, Doz Yayınları, Îlon 2023, İstanbul, 376 sayfa

-Dördüncü kitap için bk. Zilan Katliamının 95. Yılı (nerinaazad, 30.6.2025)

-Gotin Sar Bû, Şahidên Komkujiya Geliyê Zîlan 1930, Doz Yayınları, Haziran 2025, İstanbul, 412 sayfa

Bu kitapta İbrahim Gürbüz’ün Önsözü var. (s. 9-12)

Bu kitapların dördü de Kürdçe’dir. Nihat Gültekin, bu dizinin beş kitap olacağını söylüyor.

***

Ağrı Direnişi ile ilgili olarak yazılmış başka kitaplar da var. Bunları şu şekilde belirtmek mümkündür:

-Sedat Ulugana, Ağrı Kürt Direnişi ve Zîlan Katliamı, 2. Baskı, Yeni önsöz ve düzenlemelerle, Pêrî Yayınları, Kasım 2012, İstanbul, 272 sayfa

-Sedat Ulugana, Kürdün Üç Hali, Direniş, Katliam, Sürgün, Dara Yayınları, Kasım 2019, Diyarbakır, 244 sayfa

-M. Nuri Güneş, Kürdün Zemyan Yarası, Grafist Yayınları, Şubat 2018, İstanbul, 520 s.

-M. Sadık Varlı, Gelîyê Zîlan, Tebanî, Sîtav Yayınları, 2021, Van, 461 sayfa Kürdçe

-M. Sadık Varlı, Ji Lehengên Gelîyê Zîlan, Reşoyê Silo û Zeynê, Sîtav Yayınları, 2025, Van, 244 sayfa

-İkram İşler, Zilan Dosyası I, Sitav Yayınları, Mayıs 2015, Van, 653 sayfa

-İkram İşler, Zilan Dosyası 2, Sitav Yayınları, Mayıs 2015, Van, 786 sayfa

III

19. yüzyılda, Hayderan Aşireti’nin yaşadığı alanlar üzerinde, daha doğrusu Kürdistan üzerinde, bölgedeki üç imparatorluk da, Osmanlı, Devleti, İran Kaçar Devleti, Rus Çarlığı, egemenlik mücadelesi yürütüyordu. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, 1920’lerde, Milletler Cemiyeti döneminde, bu üç imparatorluğun yerine kurulan, Türkiye Cumhuriyeti, İran Şahlığı ve Sovyetler Birliği döneminde bu üç devlet de Kürdlere karşı ortak bir yok etme siyaseti yürütmeye başladılar.

Bu ilişkiler ağında, kendisini hissettiren en önemli konu, Kürdlerde, toprağa dayalı milliyetçi bir hareketin, bir aydınlar kategorisinin ortaya çıkmamış olmasıdır.

Diasporada, örneğin İstanbul’da, Kürdler arasında bazı milliyetçi gelişmeler vardır. Bunlar, İstanbul’da oturmaktadırlar. Kürdler içinde bazı kültürel haklar talep etmektedirler. Bunlar toprak temelli milliyetçi gelişmeler olarak değerlendirilemez. Toprak temelli milliyetçilik, Kürdistan’da toprağa bağlı olarak gelişen bir milliyetçiliktir. Araplar, Farslar, Türkler karşısında Kürlerin çok olumsuz koşullarda olduğunu bilincine varıp eşitlik mücadelesi yürütmenin gereği üzerinde durmaktadırlar. Bunu, devletleşme çabası olarak değerlendirmek gerekir. Böyle bir süreci yaşamak yerine Kürd aşiretleri, İran veya Osmanlı devletiyle birleşip zayıflatmaya, yok etmeye çalışıyorlar. Burada Kürdlerle, Kürdistan’la ilgili çok önemli bir sorunla karşılaşıyoruz. Bu Kürdistan’ın, Kürdlerin bölünmesi sorunudur. Kürdistan, 1639’da Kasr-ı Şirin Andlaşmasıyla İran ve Osmanlı arasına ikiye bölünmüştür. Artık, Hayderan Aşireti’nin bir kısmı İran’da, bir kısmı Osmanlı topraklarında yaşamaktadır. Kürdlerle ilgili her soruna iki devlet de karışmaktadır. 19. Yüzyılın ilk çeyreğinde, Rus-İran savaşları sürecinde, 1813 Gülistan, 1828 Türkmençay Andlaşmalarıyla, İran Kürdistanı’nın kuzey-batı yöreleri Çarlık Rusyası’nın denetimi altına girmiştir.

***

Toprağa bağlı milliyetçilik derken, bu konuyu ilk defa kavramlaştıran ve Serhatlı bir Kürd olan İbrahim Gürbüz’ün yazılarına dikkat çekmek istiyorum. İbrahim Gürbüz’ün, Kürdler Neden Milliyetçi olmalıdır? Kitabındaki, yazıları bu bakımdan dikkate değer. Özellikle ‘Kürdistan’da Milliyetçilik: Tarihsel ve Sosyopolitik Bir İnceleme’ yazısı önemlidir. (s. 270-305)

İsmail Beşikci, Celal Temel, İbrahim Gürbüz, Kürdler Neden Milliyetçi Olmalıdır? İBV yayınları, 2004, İstanbul

***

Hayderanlar, 16. Yüzyıla kadar Silvan taraflarında yaşıyorlardı. Bu tarihlerden itibaren Kuzey-Doğu’ya doğru göç etmeye başladılar. Ağrı, Patnos, Maku, Hoy çevrelerin yerleştiler. Göçebe, yarı göçebe bir yaşam sürdürüyorlardı. Kör Hüseyin Paşa, (1845-1929) Hayderanlar’ın 19. Yüzyıl sonlarındaki, Yirminci yüzyıl başlarındaki lideridir.

IV

Kör Hüseyin Paşa, Mutkili Hacı Musa Bey, Hacı Musa Bey’in kardeşi Nuh ve Nuh’un oğlu Medeni Kayseri’de sürgündedirler. Kör Hüseyin Paşa, Ağrı’ya ulaşıp, harekata katılmak düşüncesindedir. Bir yolunu bulup sürgün yerinden kaçarlar, Suriye’ye geçerler. Kör Hüseyin Paşa, Suriye’de Xoybûn’a katılır. Suriye’den Barzan bölgesine geçerler. Şeyh Ahmed Barzani’ye misafir olurlar. Kör Hüseyin Paşa’nın amacı, Barzan’dan, Hakkari, İran yolu ile Ağrı Dağı’na ulaşmaktır.

Kürdistan’ın Güneyi’nde, Mergesor bölgesinde, Türkiye sınırına on km. mesafede, Piran Dağı’nın eteklerinde konaklamaktadırlar. Kör Hüseyin Paşa namaz kılarken Nuh Bey’in oğlu Medeni tarafından öldürülür. Çıkan çatışmada Kör Hüseyin Paşa’nın oğlu Abdullah ve yeğeni Ahmed ise öldürülür. Medeni ve hizmetkarları Baqo Türkiye’ye kaçarlar. Bu olay 1919’da gerçekleşir. (s. 278 vd.)

Hacı Musa’nın kardeşi Nuh Bey’in, Nuh’un oğlu Medeni’nin hizmetkarları Baqo’nun kör Hüseyin Paşa’yı öldürmesi, Türkiye’ye yaranma düşüncesi ve duygusudur. Zira Türkiye’nin Kör Hüseyin Paşa hakkındaki düşüncesi olumsuzdur.

Hacı Musa Bey Mêrgesor’da hastalanarak vefat eder. Şeyh Ahmed Barzani, Nuh Bey’in yargılanmasını ister. Nuh Bey yargılanır. Yargılama sonunda, mahkeme Nuh Bey’in idamına karar verir. Eliyê Unis’in oğlu Abdurrahman’ın Nuh Bey hakkındaki düşüncesi de olumsuzdur. (s. 283)

***

Kör Hüseyin Paşa, Ağrı Dağına ulaşamaz ama oğulları Nadir Bey ve Mehmet Bey Ağrı Dağı’na ulaşırlar ve harekata katılırlar. Nadir Bey, çok değerli bir Kürd, çok değerli bir yurtseverdir. Hem dağdaki mücadelesiyle, hem altı yıl kaldığı İran Hapishanelerindeki yaşantısıyla çok değerli bir Kürd’dür. Mehmet Bey’de öyledir. Nadir Bey 1984’de vefat eder. Patnos’da toprağa verilir. Kitapda Nadir Bey’in doğum tarihi hakkında bir kayıt yok. 1907 olabilir.

Yukarıda sözü edilen ve Kör Hüseyin Paşa’nın katili olan Medeni, 1962’de, Ankara’da, Kör Hüseyin Paşa’nın ağabeyi Sultan Bey’in torunu genç Mehmet Güven tarafından infaz edilir.

***

Kitapta, dengbêjler tarafından söylenen pek çok klam, şarkı var. Bunların Kürdçe asıllarını verilmesi olumludur. Ama bu şarkıların içeriğinin özet olarak Türkçe verilmesi de iyi olurdu.