Sempozyumê Dêrsimî ra Dima

Sempozyumê mîyanneteweyî yê Dêrsimî yo diyin, Mamekîye de rojanê 20-22 êlule 2013 de virazîya. Seke nameyê xo ra kî aseno, sempozyum mîyanneteweyî bî û çiqas ke zafê xo kirmancî bê kî zaf kesî welatanê cîya-cîyayan ra ameybî. Mavênê nê hîrê rojan de zaf akademîsyenan û cigêrayoxan qisey kerd. Kesê ke goşdarî kerdêne kî zaf aktîvî bî. Înan kî bi persanê xo hereket da sempozyumî. Tayê mevzûyê sempozyumî nîya bî:

Problemê Kurdan û Çare

Tekîlîya Dêrsimî û Elewîyîtîye

Ziwan û Polîtîka

Tarîx û Sîyaset

Hîkayeyan de Dêrsim

Mîtolojî-Tarîx-Arkeolojî

Tarîxo Polîtîk o Nêzdî

Ekonomî-Polîtîk

Ziwan û Alfabe

Prosesê Qanûnê Neweyî de Kurdî û Elewî

Edebîyat

Qizilbaşîye, Elewîyîtîye û Ocaxî

Senî ke mevzûyan ra kî aseno problemê bingeyênî no sempozyum de ameyî qiseykerdene. Her kes zaneno ke şarê Dêrsimî zaf polîtîk o, Dêrsim de binê her kemere ra organîzasyonê vejîno. Nê organîzasyonî mîyanê xo de kî ancî bîyê parçe-pirtleyî. Yanî Mamekîye de fikrî zaf ê. Heqa her çî de fîkrê her kesî esto û nê fikrî her ke vurîyayê organîzasyonode bîn vejîyayo.

No sempozyum de, nê fikrî ameyî têver:

1-Şarê Dêrsimî elewî yo.

2- Şarê Dêrsimî kirmanc o.

3- Şarê Dêrsimî zaza yo.

4- Kirmancî kurd ê.

5- Kirmancî kurd nîyê.

6- Zazayî kurd ê.

7- Zazayî kurd nîyê.

8-Kurdî elewî nîyê.

9-Elewî kurd nîyê.

10-Şarê Dêrsimî musluman nîyo.

11-Şarê Dêrsimî muslumano rastkên o.

12-Şarê Dêrsimî ne kurd ne zaza yo, şarê koyê Mutî yo û welatê Muzirî (Munzur ülkesi) ra yo.

Eke nêşermayêne ez bawer a ke vatêne “En heqîqî musluman û tirk şarê Dêrsimî yo” kî. La êdî qiseyo nîyanên zaf eyb o, çike sîstem bi xo naye qebul nêkeno.

Roja verêne qiseykerdişê destpêkî ra dima panelîstan problemê kurdan û çareyî ser o qisey kerd. Problemê kurdan, hama-hama pêroyê sempozyumî de ame re ziwan. Tirkîya çitur demokratîk bibo ke no problem biqedîyo, ser o hurenayîş bî. Her kesî fikrê xo vat. Tayê telebeyan bi persanê xo yê zaf cesuran uca de ca girewt. Bara xo rê, ez zaf şa bîya ke nê probleman ser o hende rehet qisey kerdêne. Mesela, lajekê qal girewt û rektorê unîversîteya Dêrsimîî ra pers kerd va “No senê ‘açılım’ o ke ziwanê dayîke de perwerde çîn o. No senê demokrasî yo ke ma fikrê xo rehet îfade nêkenîme. Salone de polîsê sîvîlî çayê estê?”

Esas, ez cewabê rektorî rê şaş bîya. Rektorî va “Wexto ke heyetê merdimanê rîsipîyan (akil adamlar) ame Dêrsim, ma kombîyayîşê viraşt. O wext kî telebeyê wişt ra, pers kerd, va na merdimo ke serekê şima yo, nameyê xo Ataturk o, merdo. La şima o berdo cayode rindeko girs de dardo we. Tim şonê, ziyaret kenê. Serekê şarê kurdan hîna weş o, heyat der o. Şima o kî berdo cayode tengo şeş metreyi de ca kerdo. Kes kî nêşîkîno şêro dîyarê ey.

Çîyo de bîn, eskerê şima ke merdî şima înan ra ‘şehit’ vanê û meaş danê keyeyê înan. Gerîlayê ma ke merdî kî ci rê teba çin o. Edaletê şima ku yo?

Rektorî va, şima ke vajê polîsan pê nê talebeyî girewto, îfada girewto, ez nika îstîfa kena. Kesê ke nê persî pers kerdî, ci rê teba nêbî. Yanî va, Tirkîya de qiseyê nîyanênî kî êdî qisey benê.

Nê qiseyan ser o panelîstan, memnunîyetê xo îfade kerd ke êdî fikrê tewr marjînalî bîle yenê re ziwan. La peynîya her panelî de vengê bêmemnunîyetîye kî bîyêne berz. Înan gore ganî “Problemê Zazayan” kî cîya biameyêne re ziwan. Labelê her ke vengê nîyanênî vejîyayêne, orte de mendêne. Çike şarê Dêrsimî rê zazayênî ra zafêr kurdênî sempatîk a. Şarê Dêrsimî esas xo ra “kirmanc” vano. Çike lugatê înan de çekuya “kirmanc” bi tirkî “Kürt” a.

Kesê ke beşdarê sempozyumî bî, nêzdîyê heştay kesî bî. Coka ez tena bahsê kesanê şinasîyan kena.

Roja verêne, panelê cemê şanî de mamosta Qedrî Yildirimî elewîyîtîya Dêrsimî û elewîyîtîya Ehlê Heqî ser o qisey kerd. Her di bawerî dayî têver. Vatena ey gore, mensubê bawerîya Ehlê Heqî, qismê mintiqaya Herwramanî û qismê kî mintiqaya Lorîstanî de ciwîyenê û bawerîya Ehlê Heqî û elewîyîtîya Dêrsimî hama-hama eynî ya. Înan de kî sey elewîyîtîya Dêrsimî pîr, cem, îbadet de cinitena temburî, bawerîya reenkarnasyonî (donadon), ziwanê xo de îbadet û hîna zaf çîyê bînî estê. Na mevzû de tayê cigêrayoxanê bînan kî qisey kerd û hama-hama her kesî kî derheqê yewbinîşîyena elewîyîtîye û Ehlê Heqî de hemfikir bî.

No sempozyum de endamanê Grûba Xebate ya Vateyî ra çend kesî qiseykerdoxî bî.

Qiseykerdişê M. Selîm Uzunî “Tarîxê Edebîyatê Zazakî de Cayê di Alfabeyan û Metnanê Dînî” ser o bî. Yê Mamosta J. Îhsan Esparî, “Seba ke Kirmanckî Bireso Ziwanode Nuştekî yo Standard: Xebata Grûba Xebate ya Vateyî û Kovara Vateyî” ser o bî. Mamosta Malmîsanijî, tayê xususîyetê kirmanckî û kirdaskî veracerê yewbînî kerdî. Sernameyê metnê ey kî “Veracerkerdişê Kirmanckî û Kirdaşkî” bî. Seyîdxan Kurijî kî ganî tayê taybentmendîyanê fekê Çewligî ser o qisey bikerdêne la o nêameybî. Sernameyê qiseykerdişê mi kî “Kirmanckî de Hîkayeya Moderne” bî. Mi behsê tarîxçeyê hîkayeya kirmanckî û cayê hîkayeya ewroyêne kerd. Nê serranê pêyenan de raya ke hîkayeya kirmanckî girewta û no averşîyayîş de rolê konjonkturê neweyî, zêdîyayena çapemenîya kirmanckî ûsb. ser o vinderta.

Wexto ke mamosta Malmîsanij û mamosta J. Îhsan Esparî qiseykerdişê xo qedêna, goşdaran ra yewî va “Zazayî kurd nîyê. Şima amê îta, sey mîsyoneran gurînê. Zemanê, tirkan ke şima rê se kerdo, nika şima kî ma rê aye kenê. Tirkan vatêne, wexto ke şima pay na re vewre, koyan ra amey, veng sey ‘kart-kurt’ vejîya, coka şima ra ‘Kürt’ vanê. Nika şîma kî vanê veng sey ‘zart-zurt’ vejîya, coka şima rê ‘Zaza’ vanê.” Nê qeseyan ser o salone ra vengê îtîrazî bîyî berz. Heqa nê îtîrazan kî zaf a. Çike her çî ra avêr, nê qiseykerdoxî bi xo kî zaza yê. Eke kurmanc bê, merdim mantiqê nê qiseyan tenê fam keno. Her di mamostayan kî zaf weş cewab da. Va “Ma hîris serrî yo ke zazakî ser o gureyenîme, heqa şima çin a ke ma ra nîya vajerê.”

Sernameyê qiseykerdişê mamosta Munzur Çemî kî  “Dêrsim û Derûdorê Dêrsimî de Çimeyê Elewîyîtîye” bî. Eleqeyê şarî elewîyîyîye rê zaf bî. La ganî ez vajî, organîzasyonê sempozyumî, mi gore, problemin bî; panelî di salonanê cîyayan de bîyêne û merdim mecbur bî ke salonan ra yewe tercîh bikero. Coka mi bese nêkerd tayê panelanê muhîman goşdarî bikerî.

Qiseykerdoxode bîno ke Mêrdin ra amebî Selîm Temo bî. Selîmî “Edebîyatê Nuştekî yê Kurdanê Xorasanî” ser o qisey kerd.

Nînan ra teber, Prof. Dr. Îbrahîm Ö. Kaboğlu kî qanûnê bingeyênê neweyî ser o qisey kerd. Qanûnê bingeyên o newe de cayê hemwelatîyîye, cayê laîqîye û cayê seyyewbînîye ser o vindert.

Roja pêyene de Qemer Genç kî amebî. Verê cû tenê heredîya ke çayê o sempozyum ra rew xeberdar nêkerdo. (Şikir ke erey xeberdar bîyo!) Êdî kokim o, destê xo lerzenê, ganî teqewit bibo, la nêbeno. Uca de qiseyê henênî vatî ke merdimî heşnayena înan ra şermayayêne. Ê panelî de profesorê bî, Prof. Dr. Ferdinand Hennerbichler, Kurdîstanê Başûrî ra, Unîversîteya Silêmanî ra ameybî. Profesorê tarîxî bî û meselaya kurdan ser o qisey kerd. Peynîya panelî de Qemer Genç wişt ra, verê çaketê xo girewt û dest bi qiseyan kerd. Fek ra çekuyê henênî rişîyayî ke ez tey ecêb menda. Her ke beno kokim rind xo şaş keno, tenêna peyser sono. Mesela, va “Welatê ma, şima ewropayîzan kerdo têmîyan. Problemê ma çîn bî, problemê kurdan çik o? Pêro şima vetî. Mehkemaya Ewropa ceza dana Tirkîya, halbike sucê Tirkîya çîn o, tena nameyê xo tirk o coka ceza danê.” Nê qiseyan ser o hem salone ra hem kî kursî ra îtîrazî ameyî û Qemer Genç da be ronîştene.

Yanî welatê ma de çi guneyê ke kesanê sey Qemer Begî kî estê, eynî ê ke vanê ma kurdî nîme, nîyarî me winî me, sey înan ê. Esasen, merdim ke xo sey çikî hîs keno, o yo. Çike nasname bi gonî, şekle sereyî nêbeno. Her kes ke xo çitur vîneno wa winî bo. Labelê tayê rastî kî estê ke, sey qiseyanê Qemer Begî, merdim ke vera înan de nêvindo, nêbeno.

Endamanê Grûba Xebate ya Vateyî ra M. Selîm Uzun,  J. Îhsan Espar û mi, ma qiseykerdişê xo bi kirmanckî kerd. Ez vana Unîversîteya Dêrsimî de no kî çîyode newe yo. Ayrîyeten, Unîversîteya Dêrsimî, qismê zazakî ra, sempozyum de kesî ca nêgirewt, qisey nêkerd. Rektorê Unîversîteya Dêrsimî reyê pers kerd va “Zazayê ma kotî yê?” kesî cewab nêda.

Notode peyên îlawe bikerî: Roja verêne, panel ra tepîya, ez, mamosta Qedrî Yildirim, tayê mensûbê Grûba Xebate ya Vateyî  (mamosta Malmîsanij, mamosta J. Îhsan Espar, mamosta Îbrahîm Bîngol, mamosta Munzur Çem, mamosta M. Selîm Uzun) û tayê meymanê bînî ma pîya şîme dewa Pîlvankî.