Derheqê Tayê Wendoxanê Zazakî.NETî de

Roja ke Zazakî.NET dest bi weşane kerdo û hetanî ewro, merdim şêno vajo ke eleqeyêko baş dîyo. No eleqe roje bi roje vêşêr beno. Ma zî lebitîyenî ke layîqê nê eleqeyê wendoxan bibîy. Zafê wendoxan musbet ewnênî, piştgirîye kenî, moral gênî û moral danî. La tayê zî estê, ti ewnênî, bi pêşhukmî fikrê xo beyan kenî. Zaf teng ewnênî mesela ra.

Tayê wendoxê Zazakî.NETî zî estê gama ke fikrê xo nusenî, nameyê xo nênusenî. Merdim nêzano nê kam î, çi yî, çikare yî? Seba ke Internet de her tewir merdimî nusenî, ge-ge no namenênuştiş beno problem. Eke nuştox nameyê xo nênuso, ma nêzanî ke ma senî bawerîya xo pê bîyarî? Mesela, ti ewnênî eynî merdim bi çend nameyanê cîyayan nuseno. Eke muxatab nameyê xo nênuso, bi leqemanê cîya-cîyayan binuso, wina fehm beno ke bawerîya ey bi ma çin a. Eke bawerîya ey bi ma çin bo, ma senî bizanî ke çikare yo û senî bawerîya ma bi ey bêro? Ewro êdî wextê tersî zî nîyo ke ma naye maqul bivînî!

Derheqê fikrê tayê wendoxan de ma bi hawayêko umûmî fikrê xo vajî, beno ke hîna faydeyo xo estbo.

1)Vanî çira nuştoxê Vateyî vanî “lehçeya ma kirmanckî (zazakî)”?

Seba ke kirmanckî yew lehçeya ziwanê kurdkî ya, zaf normal o ke ma vajî lehçeya ma kirmanckî. Kirmanckî ziwanêko cîya nîyo. Kirmanckî lehçeyêka kurdkî ya.

2)Vanî, tayê nuştoxê kirmancan (zazayan) kirmanckî ra vanî lehçe, çira kurmancî ziwanê xo ra nêvanî lehçe?

Kurmanckî zî lehçeyêka kurdkî ya. Tena ma yê xo ra nêvanî lehçe, kurmancî zî, soranî zî yê xo ra vanî lehçe. Mesela:

-Emîr Celadet Alî Bedirxan & Roger Lescot, Kürtçe Grameri (Kurmanci Lehçesi), Paris Kürt Enstitüsü Yayınları

-Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kurmançça Lehçesi)

-Mûrad Ciwan, Türkçe İzahlı Kürtçe Dilbilgisi (Kurmanc Lehçesi)

Marûf Xeznedar kurdkî lehçeyan ser o tesnîf keno.

Qanatê Kurdo kurdkî lehçeyan ser o tesnîf keno.

Îzedîn Mistefa Resul kurdkî lehçeyan ser o tesnîf keno.

Heme kurdologî kurdkî lehçeyan ser o tesnîf kenî.

Tayê kirmancî (zazayî) zî kitabanê xo ser o nusenî kurdkî. Nimûne:

-Munzur Çem, Kürtçe-Türkçe Sözlük (Zazaca).

-Roşan Lezgîn, Ferhengê Îdyomanê Kurdkî (Kirmanckî/Zazakî)

Yanî, kirmancî bi xo zî ziwanê xo ra vanî kurdkî. No zî çîyêko normal o.

Tayê kurmancî û tayê kirmancî zî tena nameyê lehçeya xo kitaban ser o nusenî. Mesela ferhengê Vateyî ser o çekuya “kirmanckî (zazakî)” nusîyaya. Naye de zî xeletî çin a. Çunke rîpelê verên ê nê ferhengî de nusîyayo ke kirmanckî lehçeya ziwanê kurdkî ya.

3)Tayê nuştoxî, seba canêdayîş yan zî taycadayîşê kirmanckî dezge û merdimanê kurmancan rexne kenî.

Ma zî zaf dezgeyan û kesanê kurdan rexne kenî. Nê kurdan mîyan de kurmancî, soranî û kirmancî estê. Çunke êyê ke xeletî kenî, tena kurmancî niyî. Kirmancî (zazayî) zî, soranî zî xeletî kenî. Zafê reyan sedemanê îdeolojîya partîyîye ra xeletî kenî. Ti ewnênî, partîyêka kurdan ziwanî ser o konferansêk amade kena, tena venga terefdaranê xo dana. Tîya de tercîh terefdaranê partî ser o yo, tercîh seba lehçe nîyo.

Esas kurdî rewşa bindestîye de yî. Coka problemê înan zaf î. Problemo tewr gird zî yewbînan ra bêxeber î. Neke tena kirmancî (zazayî) yewbînan ra bêxeber î. Tayê kurmancî zî estê ke zafê çîyan ra bêxeber ê. Mesela, romanê Ereb Şemoyî Şivanê Kurmanca tîya ra 75-80 serrî verê cû weşanîyayo la Mehemed Uzunî va, romano tewr verên yê kurdan mi nuşto. Oxro ke bê Ereb Şemoyî, ey ra ver, Rehîmê Qazî Pêşmerge nuştibi, Îbrahîm Ehmedî Janî Gel nuştibi. Zafê kurdan hema zî tena dewa xo yan bajarê xo nas kenî. Zafê kurdan; kirmancî, kurmancî, soranî, hewramî, lurrî, lekî... zafê înan yewbînan ra bêxeber î. Hema newe-newe, yewbînan şinasnenî.

Seba ke kirmanckî hîna aver şêro û her war de ca bidîyo kirmanckî (mesela televîzyon de), heqê ma esto ke ma dezgeyanê kurdan rexne bikî û ma kenî zî. Labelê eke nê merdimî û kesî wezîfeyê xo nîyarî ca, ma ziwanê xo ra yan zî miletê xo ra îstîfa nêkenî. Ma nêvanî, “Madem ke televîzyonê kurdan ca nêdanî kirmanckî” yan zî “seba filan xeletîya kurmancan û soranan, kirmanckî lehçeya kurdkî nîya, yewna ziwan o”. Yan zî, “Madem ke şima wina kenî, ma kurd nîyî!” Seke to dî qic (doman) tirnî keno, koçike erzeno, vano “Ez êdî nêwena!” Yan zî wayan û birayanê xo ra hêrs beno, vano “Ez şima de kay nêkena”.

No kayê qican nîyo. Merdim partî yan zî komele ra îstîfa keno labelê miletê xo ra îstîfa nêkeno. Mavajî eke soranî xeletî bikî û kurmancî vajî “Madem wina yo, kurmanckî kurdkî nîya, yew ziwano cîya yo”, yan zî vajî “Madem wina yo, ma kurmancî kurd nîyî, ma yewna milet î”, beno? Çîyêko winasî çiqas maqul o? Ti ewnênî tarîx ra, kirmancî (zazayî) hetanî serranê 1980 kurd bîy, ziwanê xo zî kurd hesibnaynî. Dima yew-di kurmancî vejîyayî va “Ez kurd nîya, kirmanckî zî kurdkî nîya”. Yanî camêrd heta pancas serre kurd bîyo, dima beno yewna milet. Gelo dinya de çîyo wina esto? Ti ewnênî mêrik endamê komîta merkezî ya partîya kurdan bîyo, seba Kurdîstanê yewbîyayeyî xebate kerda, nika hêvîya xo, şexsîyetê xo, îdealê xo vînî kerdî, werişto vano ez kurd nîya, kirmanckî kurdkî nîyo! Bi naye zî nêmaneno, ma ra vano “Qey şima zî sey mi nêvanî?”.

Hetêk ra zî, çiqas kadroyê kirmancan estê? Ma bihûmarî. Qasê hûmara engiştanê destêk yan estê yan çin î. Bi nê kadroyan hende xebate bena. Kamcîn kadroyê kirmancan şîyo dezgeyêk de xebitîyayo ke kurmancan yan soranan o red kerdo? Nimûneyêko winasî esto?

Mesela Leyla Zana kurmanc a. Her ca de, meclisa dewleta tirkan de zî, bi kurmanckî qisey kerd. Emîne Ayna zî kirmanc (kird/zaza) a. Serekê partîya kurdan a. Kesî aye ra vato kirmanckî (zazakî) qisey meke, tena tirkî qisey bike? Eke kadroyê kirmancan bi kirmanckî qisey bikî, beno ke kirmancan ra vêşêr keyfê kurmancan bêro.

4)Tayê merdimî kovar û ferhengê Vateyî rexne kenî. Mesela yew wendoxê ma vano şima nê çekuyî kirmanckî ra girewtî: Bakur, başur, berpirsîyar, êdî, kovar, piştî, rast, rojhelat, têkilî, yan… yan…

Ma zaf rey vato, ewro kirmancê ke rexneyanê winasîyan kenî, ekserîya kirmanckîya mintiqayanê bînan ra bêxeber î. Tena kirmanckîya dewa xo yan zî mintiqaya xo zanî, aye ra çekuya ke nas nêkenî kirmanckî nîhesibnenî. Vanî na çekuye kirmanckî de çin a labelê zaf rey a çekuye yewna mintiqa de, kirmanckî de esta. Çekuyê ke kirmanckî de estbîy xora estê labelê eke çekuyêk yan zî termêk kirmanckî de çin bo, zaf normal o ke ma lehçeyanê bînan ê kurdkî ra bigîrî. Çunke lehçeyê bînî zî parçeyêkê ziwanê kurdkî yê. Çi sebeb esto ke ma lehçeyanê kurdkî tercîh nêkî, herinda înan de ziwananê xerîban tercîh bikî?

Nika ma nê çekuyanê corênan ra biewnî:

êdî: Na çekuye kirmanckî de esta.

Nê formê xo zî kirmanckî de estê: endî, êndî, hendî, hêdî, îndî.

piştî: Na çekuye kirmanckîya Gimgimî de vajîyêna.

Nê formê xo zî kirmanckî de estê: pîştî, paşt, paşte, paştî, payşt, payştî, peştî, poşît, poştî.

rast: Na çekuye kirmanckîya Dêrsimî de vajîyêna.

Nê formê xo zî kirmanckî de estê: raşt, rayşt, reyşt.

rojhelat: Ma dîyo, tayê merdiman bi dîn-îman sond wendo, vato “Na çekuye kirmanckî de çin a. Malmîsanijî kurmanckî ra girewta”, labelê na îddîa rast nîya. Na çekuye kirmanckî de esta. Mesela deyîrêka kirmanckîya mintiqaya Pîranî de wina vajîyêno:

“Hemê way mi, hemîlay mi

Rojawan o, rojhelat o

Şewqê to dawo heyato

Wenganê to dayo welato.”                        

Nê formê na çekuye zî kirmanckî de estê: rochelat, ruechilat.

têkil bîyayîş: Na çekuye kirmanckî de (mesela mintiqaya Pîranî, Hêni, Licê, Pasûr û Dara Hênî de) esta.

yan… yan…: Nê çekuyî bi no form kurmanckî de estê. Mesela mintiqaya Gêl û Pîranî de wina vanî.

Kirmanckî de no formê xo zî esto: ya… ya…

Semedo ke kirmanckî de çin bîy, ma nê çekuyê cêrênî sorankî û kurmanckî ra girewtî.

kovar (bi tirkî “dergi”): Na çekuye verê lehçeya sorankî de ameya xebitnayîş. Kurmancan û kirmancan dima girewta.

başûr (bi tirkî “güney”): Na çekuye sorankî û kurmanckî de esta. Ma înan ra girewta.

berpirsîyar (bi tirkî “sorumlu”): Ma na çekuye kurmanckî ra girewta.

Helbet heqê her wendoxî esto ke xebata ma, fikrê ma rexne biko la rexne çîyêk o, heqaret ro merdiman kerdiş çîyêna yo. Rexne de ganî metodolojî estbo. Wexto ke merdim fikrê xo vajo, ganî rewşa kurdan heme bigîro verê çiman. Rexneyê texrîbkarî, yê agresîfî, xeyrê înan kesî rê çin o.

Ma hêvî kenî ke wendoxê ma bi fikr û rexneyanê xo yê maqulan vernî ro ma akerî. Ma pêro pîya kirmanckî (zazakî/kirdkî/dimilkî) roje bi roje aver berî.