Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî) Şi Metbea

Mi serra 1999 de dest bi arêdayişê îdyomanê ma kerd. Îdyomê ke mi arêdayêne, destadest mi manaya înan zî nuştêne. Serra 2002 de qismêkê înan, ma hûmara 17. ra pey çend hûmaranê kovara Vateyî de weşanayî. Badê ke 2 hezarî û 700 tene îdyomî destê mi de kom bîyî, serra 2005î de bi nameyê “Ferhengê Îdyomanê Kurdkî (Kirmanckî/Zazakî)” ma Weşanxaneyê Vateyî ra sey kitab vetî. La çimê mi îdyoman ser o bi, yanî her roje nêbo zî mi arêdayişê îdyomanê kirdkî dewam kerd û 4503 îdyomî kom bîyî. Badê vindarnayişê weşana Newepelî firsend kewt mi dest, seba çapkerdişî, vateyo verên zî tede mi dosya di-qor kontrol kerde, sey şeklo peyîn dîzayn kerde û bi nameyê "Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî)" şirawite metbea, înşalah nêzdî ra kitab çape ra vejîyo û bikewo xizmetê wendoxan û eleqedaran, heta bi heta xizmetê ziwanê ma de bo.

Nika ez ewnîyena xwu ra pey, heştês-newês serrî yê ke ez îdyomanê ma ser o xebitîyaya; mi hem arêdayî û qeyd kerdî, hem tesnîf û sîstematîze kerdî, hem zî îzeh kerdî. La verî ke ez dest bi ena xebate bikerî, derheqê folklornasîye de, derheqê arêdayiş, qeydkerdiş, tesnîfkerdiş û îzehkerdişê eseranê folklorîkan û edebîyatê vatişkî de, îlahîm zî derheqê şinasnayişê taybetîya îdyoman û vateyê verênan de mi gelêk meqale û kitabî wendî. Seba ke enê çimeyî ziwanê ma de çin ê, helbet mi xebatanê tirkî ra, fariskî ra, ancî meqale û kitabê ke tirkan ziwananê ewropijan ra, rûskî ra tercume kerdê wendî. Hetê îlmê teorîyê xebate ra mi ê çimeyan ra zaf îstîfade kerd la esas mîyanê xebate de mi zaf çî tecrube kerdî.

Nika ke mi dosya şirawite metbea, seke ez yew baro giran milê xwu ser ra ronî, ez winî mest û keyweş a. Çimkî heqîqeten ez îdyoman de zaf meşgul biya, heme sînyalê mi seba îdyoman tim akerde bî; wexto ke mi metnêk wendêne yan kirdanê ma dir suhbet kerdêne yan zî cayêk de mi goşdarîya qiseykerdişê kirdkî kerdêne, sey seydvano ke tim seydê xwu dima yo, winî goşê mi îdyoman ser o bî. Bi eno qayde tim amadebaşîye de biyayiş merdimî zaf qefelneno, zaf rincan keno. Esas ez nika nêeşkena halê xwu îfade bikerî, ancax merdim biciwîyo belkî o wext fam bibo.

Ez zana, îdyomê ma tena enê nîyê, hema zaf estê. Kitab de çend rîpelê peyînî veng ê, badê ke kitab vejîya, wendox û eleqedarî eşkenê êyê ke kitab de çin ê, îlawe bikerê û dima biresnê ma, înşalah çapa hîrêyina hîrakerdîye de ê zî do ca bigêrê.

Îdyomê ke ferheng de ca gênê, pêro vijnaye, sefênaye (süzme) malê kirdkî yê. Prosesê xebate de îdyomo ke mi ci ra şubhe girewt, mi nêkerd mîyan. Ancî îdyomê ke mîyanê şarê ma de meşhûr nîyê, yanî tena yew mintiqaya tenge de yan zî yew dewe de vajîyenê, mi ê zî nêkerdî mîyan. Çimkî yew taybetîya zaf muhîme ya îdyoman ena ya ke ganî mîyanê heme miletî de bi eynî mana bêrê zanayiş, meşhûr bê. Mesela, tayê merdimî estê, qisyekerdişê înan metaforîk o, qalanê aforîzmatîkan vanê yan zî nusenê. Ma vajin, dapîra kesêk yew vateyo winasî qalibkî vana, merdim zî vano qey o vate îdyom yan zî vateyê verênan o, la eslê xwu de o yew vateyo aîdê a şexse yo. Îdyomî zî vateyê verênan zî, gereka bi eynî qayde û mana mîyanê heme miletî de anonîmê meşhûrî bê. Yanî merdim gama ke enê warî de xebitîyeno gereka baş waqifê kulturê şarî bo ke enê çiyan ferq bikero. Eno het ra "Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî)" xebatêka pak a. Ziwananê averşîyayan de şarî enê hawa xebatî senî kerdê, eno ferheng zî bi o qayde amade biyo.

Mi kurmancî de zaf dîyê, kirdkî de zî estê, herçiqas bi nîyetêko baş bibê zî, zafê enê hawa xebatan amatorkî, teqlîdî, eletexmînkî û bêserûber ê. Zafê înan de, amadekarî vateyê xwu yê verên de wendoxan rê îhtîyat pêşnîyaz kenê û teqrîben wina vanê: mi hende kerd, mi ra hende ame, wa wendoxî xeletîyanê mi raşt bikerê. Ez vana, xebatê ke ziwanî ser o benê webalê xwu zaf giran o; kayê tutan nîyo! Heqê kesî çin o ke neslê ameyeyî rê îhtîyat pêşnîyaz bikero û xeletîyan mîras verdo. Belkî neslo newe û wendoxî qet zî nêeşkenê xeletîyan û raştan têmîyan ra vejê! Exlebê xwu çiyo xelet sey raşt vînenê…

Seba heme ziwanan ferhengî, ancî kitabê zanayişê ziwanî (dil bilgisi) û destûrê ziwanî (gramer) eserê bingeyîn ê, kerrayê eslî yê ziwanî yê. Gereka zaf bi dîqet amade bibê. Kirdkî de tayê xebatê gramerî winî ser ra estê la derheqê zanayişê ziwanî de zêde çîyêk çin o. Xebatê ferhengî zî, tena sey ferhengê çekuyan yê kirdkî (zazakî)-tirkî estê, belkî tena yew-di ferhengê tirkî-kirdî (zazakî) yê. Yanî muqabilê yew çekuya kirdkî de kamcîn çeku yan çekuyê tirkî estê, ferhengê ma yê ke nika estê, naye ser o awan biyê. Tabî qismêko muhîm amator ê, bi xeletîyan dekerde yê, kêmî yê. Qismêkê xeletîyan yê ferhengsazan bi xwu yê, qismêk zî belkî xulqê ziwanî ra eleqedar ê. Mesela, dorê se ra hîrisê çekuyê ziwanan motamot eynî mana de yê, la êyê bînî her ziwan de wayîrê mana yan zî manayanê mexsûsê xwu yê. Heta çekuyê ke sewbîna ziwanan ra kewenê yew ziwan, manaya xwu eynî nêmanena, bedilîyenê. Coka ferhenganê kirdkî-tirkî yan zî tirkî-kirdkî de qismêk çekuyî xelet diyayê têver yan zî xelet mana bîyê. Mesela, çekuya "xewf" erebkî ra dekewta ziwanê ma û tena manaya "ters"î de ya. La kirdkî de versîyonêkê tersî îfade kena; terso manewî ke bawerîye îşaret keno û merdim vera ey de ceniqîyeno, lerz keweno zerrîya merdimî. Yanî kirdkî de gama ke yew vajo "ez tersaya" û vajo "mi xewf kerd" eynî çî nîyê, ferqê xwu esto. Merdim eşkeno her çî ra biterso la her çî ra xewf nêkeno yan zî xewf nêgêno.

Çekuya "saw" zî yew versîyonê tersî ya; eynî sey "xewf"î terso manewî ke bawerîye ra eleqedar o îfade kena, la hîna zaf tersê cin û perîyan îşaret kena. Xewf derheqê tersê çîyanê pozîtîfan, saw derheqê çîyanê negatîfan de yo. Mesela, merdim yew dereyo xalî ra bivîyaro saw gêno, verê zîyaretêk ra bivîyaro xewf gêno, feqet merdim eşkeno weniştişê teyareyî ra biterso, weniştişê teyareyî ra merdim ne xewf keno ne zî saw gêno, tena terseno.

Derheqê çekuya "xewf"î de hîrê ferhenganê kirdkî de hîrê tarîfê cîyayî estê la yew zî tam niyo:

xewf kerdene: ürküp sıçramak (hayvan için) (Ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî)

xof kerdene: korkuya kapılmak, kaygılanmak, endişelenmek, çekinmek. (Ferhengê Musa Canpolatî)

xowf kerdiş: korkmak, ürpermek (Ferhengê Harun Turgutî)

Nînan ra Ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî xebatêka kolektîf a la seke aseno, tarîfo tewr kêmî û xelet yê ferhengê Grûbe yo. Ez nêzana çi semed ra vato "hayvan için", çimkî "ürküp sıçramak" tena mexsûsê heywanî nîyo. Seke mi va, "xewf kerdene" seba ke tersêko bawerîye ra eleqedar o, coka heywanê bêşiûrî xewf nêkenê, heta tutê ke eqlen hema balix nêbîyê zî xewf nêkenê. Çimkî ê hema waqifê bawerîye nîyê. Coka eno fîîl seba heywanî zî seba tutan zî nêvajîyeno. Heywanî yan tutî wexto ke "ürküp sıçramak" benê, kirdî vanê "ceniqîyayî", yanî seba "ürkmek"ê tirkî kirdkî de fîîlê "ceniqîyayene" esto neke "xewf kerdene".

Xulasa ez wazena vajî, ferhengê kirdkî-tirkî yan tirkî-kirdkî ke nika estê, derdê ma rê tam nêbenê derman. Seba yew ziwanî ferhengo eslî û bingeyîn ferhengê ê ziwanî bi xwu, yanî ferhengo ke bi ê ziwanî ameyo manakerdiş û îzehkerdiş ferhengo eslî yo. La çi heyf ke xebatêka winasî kirdkî de çin a, yanî yew ferhengê kirdkî çin o! Her ke zeman vîyareno, îmkan û şertê viraştişê ferhengêkê winasî zî destê ma ra şemitîyenê şinê. Çimkî vurîyayişê cuya ma û bedilîyayişê mekanê cuya ma ra girêdaye zafê çekuyê ma êdî nînê bikarardiş. Eno semed ra jenerasyonê ma, heta ke pîlanê ma zî zafê çekuyan êdî kerdê xwu vîr ra. Xwura neslo newe zafê çekuyanê ma êdî nêşinasneno, nêzano, înan ra xeberdar nîyo. Coka amadekerdişê ferhengê kirdî (zazakî) her ke şino hîna beno zehmet. Zaf heyf!...

Her ziwan de ferhengê îdyoman zî qasê ferhengê manakerdiş û îzehkerdişê çekuyan muhîm ê. Çimkî îdyomî sey vateyê verênan, mucewherê giranî nîyê ke merdim tena rojanê taybetan de bikar biyaro. Îdyomî zî eynî sey çekuyan, ziwanê rojane de tim aktîf ê, her wext hewceyîya ma bi îdyoman esta. Îdyomî dîrekt parçeyê sîstemê fikirîyayişê ma yê, ruhê ziwanî yê. Terz û şeklê îdyoman karakterê ziwanî xwu de muhafeze kenê û nîşan danê. Coka seba yew ziwanî ferhengê îdyoman zî eynî qasê ferhengê manakerdiş û îzehkerdişê çekuyan muhîm û eslî, bingeyîn o.

Tîya de çîyo tewr muhîm eno yo ke Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî) safî bi kirdkî yo, yanî, mi îdyomê ma yê kirdkî bi tirkî îzeh nêkerdê, manaya îdyomanê ma bi ziwanê ma îzeh biya. Helbet arêdayiş, qeydkerdiş, tesnîfkerdiş û sîstematîzekerdişê hende îdyoman zaf muhîm o la karo ke tewr zêde ez pê îftîxar kena, bi kirdkî îzehkerdişê manaya îdyoman o. Xebata îdyoman de karo tewr zehmet usûlê ferhengî de îzehkerdişê manaya înan bi. Çimkî usûlê ferhengî gore gereka îzehetê manaya îdyoman zaf kilmek bo, yanî xulaseyê xulaseyî bo; sade bo, zelal bo, fesîh bo, akerde bo; ne kêmî bo ne zêde bo, mana ne xelet bo ne bişemitîyo û yewna çî biyaro vîrê wendoxî.

Axir ez wazena her kes bizano ke amadekerdişê ferhengan de karo tewr zehmet nuştişê "mana" yo. Coka ferhengê çekuyan de, ancî arêdayişê îdyoman û vateyê verênan de kes xwu nêdano karê îzehkerdişê mana ver. Çimkî karêko zaf zaf zehmet o. Ez vana, enê sedemî ra yo ke amadekerdişê ferhengê kirdkî waro mend!

Ez sipasdarê Homayê xwu ya ke ena xebate mi rê kerde nesîb, îmkan û hêz, feraset û firsend da mi ke ez bieşkî eserêko winasî bingeyîn safî bi kirdkî pêşkêşê miletê xwu bikerî.

Prosesê xebate de kamî yew îdyom arêdayo û rasterast dayo mi yan zî mi bi destûrê înan kovaran ra girewtê, kamî hetkarîya mi kerde, mi nameyê hemîne yew bi yew kitab de nuşto û înan rê sipasî kerda la ez tîya ra zî hemîne rê zaf sipas kena. Mîzanpaj, qapax û bandrol xaric, mesrefê metbea yê kitabî çend hevalanê ma yê komele, nameyê komela ma Ziwan-Komî ser o xwu mîyan de arêda, ez enê hevalanê xwu yê erjayan rê zî zaf sipas kena.

Çapa diyina hîrakerdîye ya Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî) wa miletê ma rê xeyrên bo.

Roşan Lezgîn, Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî), Weşanxaneyê Roşna (Çapa diyina hîrakerdîye), Diyarbekir, 2017, 304 rîpelî (ebad: 13.5 x 21 cm)