Derheqê xebatanê ziwanî de - 1

Derheqê xebatanê ziwanî de - 1
Roşan Lezgîn

Xebata safkerdiş (özleştirme) û standardîzekerdişê Tirkî destpêkê seserra 20. de hetê edîban û roşinbîranê tirkan ra bi hîsanê neteweperestî dest pê kerde. Ronayişê Tirkîye ra pey, bitaybetî qebûlkerdişê alfabeya Latînî (01.11.1928) ra dima, binê hîmaye û serpereştîya Mustefa Kemalî de Tirkî ser o xebatêka zaf pête dewam kerde. Labelê rîyê ziwanî ser o tetbîqkerdişê nîjadperestî (ırkçılık) ra, esas wuşkîya Mustafa Kemalî ver nêeşkayî hende mesafe bigêrê, bitaybetî serranê 1930an de, hetanî mergê Atatürkî dekewtî yew gerîneka kore miyan. Badê Atatürkî, bitaybetî serranê 1940an de, xebata ke Tirkî ser o biyêne bineyke normalîze biye, Tirkîya ewroyî şekil girewt. Falih Rıfkı Atay derheqê helwêsta wuşke ya Atatürkî de, ancax epey wext badê mergê ey, vina vano:

"Atatürk bir müddet dilde en aşırı özleştirme denemelerinde bile bulunmaktan çekinmedi. Bu deneme devri kendini de, bizi de ister istemez bir çıkmaza doğru götürdü. Fakat 'şey' kelimesini dahi Türkçe olmadığı için kullanmamak aşırılığı, bir daha Osmanlıcaya dönülmek imkânlarını bir hayal olarak bile ortadan kaldırmıştır. Bu dar özleştirme sıkıntıları içinde, bir gün, arkadaşlarından birine bir nutuk söylettiğini hatırlıyorum. Hiçbir yabancı kelime kullanmayacaktı. Ayağa kalktı, nutuk bir kekemeden ibaretti"[1]

Nutqo ke Falih Rıfkı behs keno qeyd nêbîyo la enê hetî ra yew xîtabeto balkêş yê Mustafa Kemalî esto. 1934 de prensê Swêdî Güstav Adolf yeno Tirkîya, Mustafa Kemal bi Tirkîya xwu ya "pêtî" wina xîtabê ey keno:

"Altes Ruayâl,

Bu gece, yüce konuklarımıza, Türkiye’ye uğur getirdiklerini söylerken duyduğum, tükel özgü bir kıvançtır.

Burada kaldığınız uzca, sizi sarmaktan hiç durmayacak ılık sevgi içinde, bu yurtta, yurdunuz için beslenmiş duyguların bir yankısını bulacaksınız.

İsveç-Türk uluslarının kazanmış oldukları utkuların silinmez damgalarını tarih taşımaktadır. Süerdemliği, önü, bu iki ulus, ünlü sanlı sözlerinin derinliğinde sonsuz tutmaktadır.

Ancak, daha başka bir alanda da onlar erdemlerini, o denli yaltırıklı yöntemle göstermişlerdir. Bu yolda kazandıkları utkular, gerçekten daha az özence değer değildir.

Avrupa’nın iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarımız, ataç özlüklerinin tüm ıssıları olarak baysak, önürme, uygunluk kıldacıları olmuş bulunuyorlar; onlar bugün en güzel utkuyu kazanmaya anıklanıyorlar; baysal utkusu.

Altes Ruayâl,

Yetmiş beşinci doğum yılında oğuz babanız, bütün acunda saygılı bir sevginin söyüncü ile çevrelendi. Genlik, baysal içinde erk sürmenin gücü işte bundadır.

Ünlü babanız, yüksek kralınız beşinci Güstav’ın gönenci için en ıssı dileklerimi sunarken, Altes Ruvayâl, sizin Altes Ruvayâl, prenses Louise, sevimli kızınız Altes Prenses İngrid’in esenliğine, tüzün İsveç ulusunun gönencine içiyorum."[2]

Seke aseno, Tirkîya Atatürkî de kelîmeya "tarih"î Erebî, "prenses" Fransî, "kral" Sirbî û "hiç" zî Farisî ra dekewtê Tirkî, kelîmeyê bînî, qaşo "öz Türkçe" yê. Labelê o wext zî nika zî kesî enê qiseykerdişî ra fam nêkerdo. Atatürkî hende zor dayo xwu, ancî zî nêeşkayo yew xîtabeto qijek bîle tenya bi kelîmeyanê safî Tirkî amade bikero.

Wexto ke merdim bala xwu dano Kurmancîya enê davîst serranê peyînan yê nuştoxanê kurmancanê ma ra, yanî "Kurdîya aqademîk"e, eynî seke versîyonê Kurdî yê Tirkîya Atatürkî asena. Eke nîsbetê kurmancan de nêbo zî, Kirdîya ma de zî nuştoxê ke bi eynî zîhnîyetî "Kirmanckî (Zazakî)" nusnenê tay nîyê. Tirkîya Atatürkî de, zafê kelîmeyî viraşte yê la qet nêbo sentaks raşt o, yanî kelîmeyê xwu sîstemê Tirkî gore rêz kerdê. Înanê ma de eno zî çinê yo.

Ma Kurdî qiseykerdişê ziwanê xwu de rike nêkenê, zaf tay kesî Kurdî (Kirdî, Kurmancî) qisey kenê. Êyê ke kenê zî, qismêko muhîm tena kelîmeyan ser o neteweperestî kenê, belkî tirkan ra vêşêr neteweperestî kenê. Heta ke ziwanzanê ma zî wuşkî de Atatürkî ra vanê ti weta şo.

Safkerdiş û standardîzekerdişê ziwanî bi fehmê yew tesfîyekerdişê teasubaneyê rijî nêbeno, îhtîyac û îmkananê ziwanî gore bi peymê îlmî yê ziwannasî beno û helbet bi minaqeşeyan aver şino.


[1] Dilcilere Saygı, Derleyen: Hikmet Dizdaroğlu, TDK Yay. Ankara, 1966, Falih Rıfkı Atay, Atatürk ve Türk Dili, r. 9-10

[2] Atatürk ve Türk Dili, 2. Cilt, TDK Yay. Ankara, 1997, r. 461-462

Bu haber toplam 5086 defa okunmuştur
HABERE YORUM KAT
UYARI: Küfür, hakaret, rencide edici cümleler veya imalar, inançlara saldırı içeren, imla kuralları ile yazılmamış,
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.