Nameyê Dew û Mezrayanê Licê

Licê qezaya Dîyarbekirî ya. Qasê 90 km vakurê rojhelatê Dîyarbekirî de ya. Na xebate de mi nameyê dewan û mezrayanê Licê ke serranê 1930 ra nat çarçewaya polîtîkaya asîmîlasyon û çinkerdişê kurdan, yan zî, tirkîzekerdişê kurdan û welatê kurdan Kurdîstanî de tirkî ronîyay û nameyê înanê orîjînalan yê kurdkî (kirdkî û kurmanckî) tesbît kerdî. Ez nê nameyan cêr de yew tablo de pêşkêş kena. Kamcîn dewe yan mezra bi kamcîn lehçeya kurdkî qisey kena zî mi tesbît kerdî û tablo de nîşan dayî. Hewna, derheqê şarê dewanê Licê de tayê malumatê ke mi zanayne yan zî mi tesbît kerdê zî ez cêr a pêşkêş kena.      

Yew xerîtaya ke Beledîyeya Dîyarbekirî 1997 de amade kerdibî de nameyê dewan û mezrayanê Dîyarbekirî û heme qezayanê ey bi tirkî amebîy nuştiş. Labelê a xerîta de bellî nêbi ke kam mezra kam dewe ser o ya. Nînan ra, bi ardimê zaf kesan dewî û mezrayê Licê ke nameyê înan bi tirkî nuştebîy, kurdkîya înan amey tesbîtkerdiş. Hewna, yew cedwelo ke daîreyê Tapu-Kadastro ra ame peydakerdiş ke tede nameyê dewan û qismêkê mezrayan, hem nameyê tirkî û hem zî nameyê orîjînalê kurdkî la bi alfabeya tirkî nuşte bîy, na xebate de mi ey ra zî îstîfade kerd.

Dêrcimte (Yeşilburç) yew dewa ke kirdkî qisey kena û cayê dewe qasê 2 km. vakurê Licê de mîyanê koyî de bi, erdlerzê 1975î de raşanîyabî û dima merkezê Licê de sey yew mehle ameye viraştiş ke nika êdî dewe nêhesibêna, hewna, Fûm (Kumluca) û mezraya ey Nêrgizî ke nê zî kurmanckî qisey kenê û nika sey mehleya merkezê Licê yê, coka tablo de çin ê.

Tayê dewî estê ke çend rey nameyê înan o tirkî ameyo bedilnayîş. Ge sey muxtarîye û ge zî sey mezra ameyê nîşandayîş. Sey nimuneyî, Dingilhewa, hetanî serranê 1950î sey muxtarîye, dewe bîya û nameyê aye o tirkî “Bekiran” teqrîben serranê 1930î de nîyayo pira la dima ra muxtarîya dewe ameya betalkerdiş û bîya mezraya Zoxasalan (Kıpçak). Na rey, betalkerdişê muxtarîye de nameyo tirkî (Bekiran) zî wedarîyayo. La hewna zî nika bi tirkî tayê cayan de “Dingil” tayê cayan de “Dingilhava” û sey “Bekiran” zî ame tesbîtkerdiş.

Herçiqas hetê îdarî ra tayê dewî sey dewa merkezî û tayê zî sey mezra yenê tesnîfkerdiş la şarê mintiqa çi mezra û çi dewe, hemîne sey dewe hesibneno. Yanî, dewebîyayîş yan zî mezrabîyayîş termê îdarî (resmî) yê. 

Nameyê dewan ra qismêk estê ke bi kurmanckî cîya bi kirdkî cîya yenê vatiş. Sey nimuneyî, mezraya Zoxasalan ke bi tirkî “Uzundere” ameya namedayîş, kirdî aye ra vanê, “Derederg” la kurmancî vanê, “Newala Dirêj”. Hewna, mezraya Mela (Yünlüce), bi tirkî “Değirmenaltı” bi kirdkî “Binê Arêyan” bi kurmanckî “Binê Aşan” yeno vatiş.

Namedayîş de hetê nêrkî û makî ra zî mîyanê kurmanckî û kirdkî de cîyayîye esta. Çunke, kurmanckî de sey qaydeyêkê esasî nameyê heme şêngehan makî yeno vatiş la kirdkî de wina nîyo. Kirdkî de nameyê şêngehan nêrkî (n), makî (m) û zafhumar (zh) zî yenê vatiş. Sey nimuneyî, kirdkî de “Sêqas, Şêxan, Karrica” û gelêk nameyê bînî estê ke nêrkî (n) yenê vatiş la kurmanckî de makî (m) yê; kurmancî vanê, “Sêqasê, Şêxanê, Karincagê”.

Ziwan

Dewanê Licê ra ê ke sey muxtarîye (dewa merkezî) yenê hesibnayîş 34 kirdkî, 20 kurmanckî, 1 kirdkî/kurmanckî û 1 zî erebkî qisey kenê. Mezrayan ra zî 99 kirdkî, 21 kurmanckî, 2 mezrayî zî hem bi kirdkî hem bi kurmanckî qisey kenê.

Tayê dewê Licê estê ke kird ê la nika bîyê kurmanc. Înan ra yew Eloxuşa ya. Na dewe heme kird ê. Goreyê vatişan ra cinîyê înan zafane dewanê kurmancan ra bîyê, coka dewe de hêdî-hêdî kurmanckî ameya qiseykerdiş û dima êdî heme dewe bi kurmanckî qisey kerdo. La kesê ke serrê xo da-çewres ra cor ê, nika weş kirdkî zanê.

Nê dewan ra yew zî Tutya ya. Na dewe ra tena yew babî kurmanc o. Verî hemîne nê merdimê kurmancî uca verê tuyêra serê hênîyî de keye ronayo. Dima ê ke amey, heme kirdî yan zî arminî (bafille) bîyê la bi kurmancî qisey kerdo û na dewe zî bi no qayde nika kurmanckî qisey kena.

Hewna Sernis (Damar) de zî arminî (bafille) estê la qet bi arminkî nêzanê, heme bîyê kurmanc. Bê na dewe zaf dewanê Licê yê bînan de zî kird yan zî kurmancê bafilleyî estê. Sinê (Oyuklu) zî erebkî, yan zî yew lehçeya erebkî qisey kenê. Xo mîyan de bi ziwanê xo qisey kenê la weş kurmanckî zî zanê.

Eşîra kirdan a tewr rewêne ke mintiqaya Licê de ronişena, eşîra Zîktî yan Zîkitî. Eşîra kurmancan a tewr rewêne ke mintiqaya Licê de ronişena zî Zirkî yan Zîriqî ya. Mîreyê kurmancan na eşîre ra yê. Mîreyê kirdan zî bi eslê xo eşîra Dimbilî ra yê. Eşîrê sey Botyan, Mistan, Murtezan û Azî yew babî ra yê, teqrîben badê mîladî seserra 8. yan 9. ra nata mintiqaya Licê de ronişenî. Nê hetê Hewramanî ra amey mintiqaya Bohtanî, uca ra zî amey mintiqaya Licê. Qismêkê merkezê Licê, mavajin şarê Mehlaya Qerehesenan ke bi kurmanckî qisey kenê, bi eslê xo nê eşîran ra yê. Hereketê kurdan yê serra 1925î de nê eşîrî zaf telef bîy. Heme dewê înan veşnîyay, demografyaya na mintiqa seraser rijîya. Hewna hereketê kurdan yê mîyanê serranê 1990-2000î de zî merkezê Licê û heme dewê mintiqaya Licê veşnîyay, demografîya na mintiqa reyna rijîya.

Zemanê verî ra mîreyîya Entaxî û dima zî merkezê Licê destê kurmancan de bîya. Pêçar de zî verê cû ra mîreyî estbîyê. Nê mîreyî bi eslê xo eşîra Dimbilî ra yê û mîreyê kirdan ê, hetê Hekarya ra amey, coka kurmancê Licê na mintiqa ra vanê "Dimilya yan zî Dimbilya".

Qismêk kirdî zî estê ke xo ra vanê, “Şêxemîreyî”. Nê hetê Paliyî ra amey na mintiqa de bi ca bîyê. Tayê vanê ê bi eslê xo resenê Keyê Şêx Seîdînan. Beno ke merdimatîya înan û mîreyanê Pêçarî zî estbo. Yew dewa înan zî esta, ci ra vanê “Meresê” yan zî “Medresa” û vanê, “Yew medresa uca estbîya. Coka nameyê a dewe Meresê ya.” Dewê înan zî nê yê: Karrica, Merge, Mehmedêl, Tuyêreke, Meresê (Medresa), Manîsor, Şelgemîn, Şaxor, Şaxorê Koyî, Kortî, Koçmarin, Koçkware.    

Kirdasî yan zî Koçerî

Qismêk dewê Licê estê ke bi kirdkî qisey kenê la kurmancê Licê înan ra vanê, “koçer” û kirdî zî înan ra vanê, “kirdasî”. Nê dewî û mezrayî nê yê: Zoxesalan, Derederg, Hesenan, Qolan, Qûçike, Pirpag, Mêrdînîyan, Xodîga Corine, Xodîga Cêrine, Sêqas, Dalane, Koşke, Bawerde, Kirran, Qerac, Qencer, Gavnor û Bamûsî. Nê dewî rojhilatê Licê de, nizdîyê Çemê Sarume de, yew mintîqa de yê. Awanbîyayîşê zafê nê dewan rew ra nîyo, belkî se-se û pancas serrî verê cû awan bîyê. Verê nê wextî tim koçerîye de bîyê û hetanî davîst-hîris serrî verê nikayî zî şarê nê dewan ra zaf keyeyî hamnanan şîyînê zozanan û zimistanan zî agêraynê dewanê xo.

Hesenê Hemê Mede (Muxtarê Bawerde) hamnanê 2008î de mi ra va: “Gavnor, Qencer, Qerac, qismêkê her di Xodîgan û Sêqas kirdê koçer ê, zîkteyîj ê. Merkezê nê koçeranê zîktey, Gavnor o. Merkezê zîkteyijan zî Zîktê yo. Meselaya kirdasîbîyayîşî zî na ya ke, bi eslê xo tam kird yan zî mavajin kurd nêbîyayîş o. Nika hende kewtê têmîyan, êdî heme bîyê kird. Ê dewê cêrinî ke ma xo mîyan de înan ra vanê “kirdasî” la seba ke merdimê ma yê û ma reyde zaf wext koçerîye de bîyê loma kirdê bînî, ma hemîne ra vanê “kirdasî”. Feqet esas, ma heme kirdasî nîyê. Zîkteyijî kirdê esîl ê. Kirdasî dima amey resayê bi koçeranê ma. Ê zî di babî yê: Memanî û Ele Rûtî. Mem zî Elo Rût zî, bi eslê xo metrebî yê. Mem sêwî bîyo, dewa Cimarre de resayo bi koçê ma. Babîyê ey ameyo kiştiş, babîyanê ma ra yewî dadîya ey marre kerda. Babîyê ma Mem kerdo weye û dima eşîra ma ra yew kêna daya ey. Ma reyde koçerîye kerda. Elo Rût zî, merdimê Memî yo, dima ameyo resayo ma, o zî bi no qayde, bîyo kirdasî. Nika kirdan û kurmancan reyde zî kênay dayê yewbînan, bîyê kird la seba ke babî ra kirdê xasî nîyê, loma ma înan ra vanê, ‘kirdasî’. Yanî, ê ke bi eslê xo tam kird nîyê, dima bîyê kird yan zî gwunî kewta têmîyan, ma înan ra vanê, ‘kirdasî’. Ma kurmancan ra nêvanî kirdasî. Ê zî sey ma kurd ê. La ziwanê înan bineyke ferq esto. Mesela ma vanê "kird", ê vanê "kurd". Her di kelîmeyî yew ê. Kokê ma yew o.”

Fek

Kirdasî, bê kirdkî sewbîn ziwan nêzanê la mîyanê kirdkîya înan û kirdanê bînan de hetê fonetîkî ra bineyke ferq esto. Eke bi yew cumle bîyo nîşandayîş: Kirdasî vanê, “E kirwanê tu wî, bayyê mi…” Kirdê bînî zî eynî cumle wina vanê, “Ez qurbanê to bî, babîyê min…” Kirdasî, vengê ‘b’yî ke telafuz kenê zî zaf nêzdîyê vengê ‘w’yî yo, merdim hema ke zano ‘b’ yo.

Hetê telafuzî ra mintiqa Şêxemîran ke ê zî xo yew babî ra hesibnenê, kirdkîya înan zî sey kirdkîya mintiqa ya, la herinda vengê ‘c’ yê cayanê bînan de ê vengê ‘j’yî xebitnenê. Sey nimûneyî, şêxemîreyîjî vanê, “dewij, laj, roj…” la kirdê bînî vanê, “dewic, lac, roc…”.

Fekê dewanê mintiqaya Sîwanî (Çemê Elikî, Keyê Mihê Birî, Xiraba û mezrayê înan) zî teqrîben şino fekê Paliyî yan zî Çewlîgî ser. Sey nimuneyî, ê vanê, “Şirt Mewû” la kirdê bînî vanê, “Şirtê Mewan”. Na mintiqa de zafane eşîra Tawsî ronişena. Beno ke na eşîre û eşîra Tavzî ya ke hetê Bogilan û Pasurî de ya kokê xo yew bo. Nê nameyî dînê êzidîtîye ra yenê. Yanî beno ke hetanî se-di sey serrî ra ver êzidî bîyê dima muslumantî qebul kerda.

Kirdê hetê Pêşê Kevirî (Hezan, Zenge, Kerwes, Cimarre…) zî, kirdkîya înan şina kurmanckî ser. Sey nimuneyî, edatê ‘de’ yî sey kurmanckî xebitnenê. Vanê, “Di dewe de, di ser de…”.

Dêrcimte, ke nika yew mehleya merkezê Licê ya, vengê ‘e’yî ke yeno peynîya çekuya makî, sey fekê Pîranî telafuz kenê. Sey nimuneyî, dêrcimtijî vanê “beyi, awi, dari…” la kirdê bînî vanê, “beye, awe, dare…”. Qismêkê na dewe zî teber ra, beno ke hetê Pîranî ra amey.

Kirdkîya Licê de yew xusûsîyeto muşterek zî no yo ke îzafeyê temamkerdişî aîdîyetî, çi nêrkî çi makî, seypê (ê) yeno vatiş la sifet de, nêrkî de vengê ‘o’ û makî de zî ‘a’ yeno vatiş. Sey nimuneyî:

“Keyna derge keynê xalê min a. (m)”

“Laco derg lacê xalê min o. (n)” 

“Dewê ma dewêka weşik a. (m)”

“Banê ma banêko weşik o. (n)”

Kirdane yan zî Dimilya/Dimbilya

Dewê Licê ke tena kirdkî tede yena qiseykerdiş, mintiqaya rojhelatê Sîwanî ra ke kewno rojawanê vakurê Licê, ver bi rojhelatî ser, mîyanê Licê û Dara Hênî de, hetanî Çemê Sarume ke sînorê Pasur (Kulp) û Licê yo, uca ra zî weverê Çemê Sarume ra hetanî peyê Pasurî zî heme dewî kirdkî qisey kenê. Xora, rojawanê Licê de dewê Hêni û vakur de zî heme dewê Dara Hênî yê, pêru kird ê. Mintiqaya Pêşê Kevirî ke hetê başûrê Licê de yo û kewno mîyanê Licê-Hezro-Karazî, uca zî qismêkê dewan kirdkî û qismêk zî kurmanckî qisey kenê. Hetê Pêşê Kevirî de tayê dewê ke kirdkî qisey kenê, sey Eyndare (Kavaklıboğaz) û mezrayê aye Banan, Kekan û Reşike, hewna Dêrcale û Qubike zî estê, nê dewî hetê îdarî ra Hezroyî ser o yê.

Na rey, rêzila koyê peyê (vakur) Licê ra wet, hetê Çewligî ser, hetanî ça şino nêno zaneyîş, kirdî vanê, “Kirdane” la kurmancî vanê, “Dimilya” yan zî “Dimbilya”.

Kurmancê Dîyarbekirî û şarê deşta Dîyarbekirî, tirkî zî tede, heme kirdan ra û kirdanê Licê ra zî vanê, “zaza”. La kirdê Licê ne xo ra vanê “dimilî” û ne zî vanê “zaza”, xo “kird” û lehçeya xo zî “kirdkî” name kenê.

Heto bîn ra, dewa Sinê ne tede, heme şarê Licê, çi kird çi kurmanc, (bafilleyî zî mîyan de) bi hawayo umûmî xo “kurd” zanê.

Seba TABLOYÊ NAMEYÊ DEW Û MEZRAYANÊ LICÊ bitikne!