"Ez to nêkişena, ti xo rê bi xo bimre!"

Mi no nuşte arşîvê xwu de dî. Heşt serrî verê cû mi nuşto, ez vana qey o wext mi keyepelê www.rizgari.com rê şawitbi.

Ez bawer nêkena ke metn yan dîmenê nê konferansî cayêk de bibê, nêkuno mi sere ke kesî arşîv kerdo pawito. Çimkî kurdê ma arşîvkerdiş de zaf sist ê, bêhafiza yê. La seke merdim kombîyayîşan de zebt (tutanak) bigêro, mi her çî qeyd kerdo û nuşto. Înanê ke bi kirdkî qisey kerdo, xwura mi bi kirdkî nuşto. Înanê ke kurmanckî qisey kerdo, mi tadayo kirdkî û nuşto. Çimkî verêna, gama ke ez aktîvîteyêk teqîb kena, ez wazena heme çî zêhnê xwu de qeyd bikerî. Coka nuşte bineyke derg o, çimkî yew konferans de kamî se vato, mi heme bi nuqta û vîrgul nuşto.

Labelê mîyanê kurdan de merdim çi xizmet keno bikero, qîymetê xwu çin o! Ti kamî rê xizmet kenê, senî ke firsend dî, ewilî o çimê to vejeno...

Yewna çî zî, nuştişê mi hetê şuxulnayîşê ziwanî ra zî balkêş o. O wext bîle mi zaf raşt û fehmkerde nuşto. Zaf kesê tireosyenî estê, gama ke kirdkî nusenê, ziwanê înan maneno rayşîyayîşê kerkencike; wina yankî nusenê ke mumkin nîyo merdim cumleyanê înan ra fehm bikero ke hela vanê se. Û xwura îmla, gramer… qet mevajên!

Seba ke hem qiseykerdişê her di panelîstan zaf muhîm o, gelêk melumatan danê, hem zî pers û şîroveyê beşdaran muhîm ê, coka ez newe ra neşr kena.

* * *

Konferansê "Têwgera Neteweperwerîya Kurdî de Polîtîkaya Ziwanî û Persê Lehçeyan” ke hetê TEVKURDî ra organîze bi, roja 05.04.2009 de, Dîyarbekir de virazîya. Konferans salona Otel Dedeman de saete 13.00 de dest pêkerd, saete 16.00 de temam bi. Konferans de Mehemed Malmîsanijî bi kirmanckî (zazakî) û Reşo Zîlanî zî bi kurmanckî (kirdaskî) qisey kerd, Mîrza Akarî zî modaretorîye kerde. Konferans di qisman de temam bi. Qismo verên de qiseykerdoxan teblîxê xo pêşkêş kerdî, badê 15 deqayî îstîrehetî, qismê diyin de beşdaran persê xo persayî û şîroveyî kerdî, qiseykerdoxan zî cewabî dayî. Konferans de cinî û camêrdî, ciwan û pîrî têmîyan de, bi qasê 350-400 merdimî amade bî.

Verî ke konferans dest pêbikero, berdevkê hereketê TEVKURDî avûkat Sebahedîn Korkmazî qisey kerd. Sebahedîn Korkmazî xêrameyîşê beşdaran kerd û va: “Eybanê tewr girdan yê enetelenjensîya kurdan ra yew no yo ke, ziwanê xo qisey nêkenê, ziwanê kurdkî fonksîyonel nêkenê. Hetanî ke merdim bi ziwanê xo qisey nêkero merdim nêbeno netewe. Çunkî her netewe bi ziwanê xo bena netewe. O semed ra ma sey TEVKURDî dayo xo ver ke ma yew kampanyaya ke serrêk dewam kena bidin destpêkerdiş. Ma no konferans çarçeweya na kampanya de organîze kerd. Ma vanê, seba ke ziwanê kurdkî bibo ziwanê perwerdeyî, seba ke heme cayan de ziwanê kurdkî bêro şuxilnayîş, seba ke ziwan fonksîyonel bibo, seba ke ma vernî ro jenosîdê sipî bigêrin, ma do hem warê mîyanneteweyî de hem zî xo mîyan de tayê xebatan bikin. Meseleyê ziwanî de, wazenê wa merdimêko sîyasî bo yan zî qorucî bo, çi kesê ke kurd bê, ma do hemîne dir dîyalog saz bikin.”

Sebahedîn Korkmazî qiseykerdişê xo de behsê lehçeyan zî kerd. Badê ke va “Eke destpêkê sedserra 19. de kurdan yew dewlete bironayne, mavajin, eke ziwanê na dewlete zî kurmanckî bîyêne, beno ke lehçeyê ma yê bînî, ma vajin, lehçeyê sey zazakî, soranî û yê bînî qetl bibîyêne. Ma bêdewlet mendî labelê heme lehçeyê ma zî heta ewro gane mendî. Nika do alimê ma yê erjayeyî kek Malmîsanij û Reşo Zîlan derheqê polîtîkaya ziwanê ma û lehçeyanê ma de malumat bidê.” Û qiseykerdoxî dawetê sehne kerdî.

Badê ke moderator Mîrza Akarî xêrameyîşê beşdaran kerd û qiseykerdoxî dayî şinasneyene, ewilî Malmîsanijî dest pêkerd. Malmîsanijî badê ke silam da beşdaran qiseykerdişê xo wina dewam kerd:

“Bi hezaran mesele û problemê ziwanî estê. Merdim nêşno hemîne ser o vindero. Eke yew mesele bo zî, merdim nêşno kombîyayîşêko winasî de bi teferuat ser o vindero. La çend meselayê muhîmî yê ziwanê ma, wina ser ra bo zî, merdim şêno hetanî dereceyêk munaqeşe biko.

Merdim şêno meselaya ziwanî çend maddeyan de munaqeşe biko. Mavajin, meselaya ziwanî de eleqeyê kurdan û dewleta kolonyalîste. Beno ke tayê merdimî Tirkîya sey dewletêka kolonyalîste nêvînê la ez Tirkîya sey dewletêka kolonyalîste hesebnena. Yê diyin, meseleyê ziwanî de eleqeyê kurdan û kurdan. Yê hîrêyin, meseleyê ziwanî de dezgeyê kurdan şênî çi bikê? Dewleta kurdan şêna çi biko? Û her kurdêk sey şexs şêno çi biko?

Ziwan şexsîyetê miletî yo. Milet bi ziwanê xo beno milet. La mîyanê kurdan de meseleyê ziwanî çîyêna yo. Mavajin yew kurd wexto ke yeno dinya, senî ke maya xo ra beno, problemê ey ê ziwanî dest pêkenê. Yew gede wexto ke newe yeno dinya, ewilî merdim name panano. Mavajin seba ke doman kurd o, tabî yew nameyê kurdkî pananê. Feqet dewlete nêverdena nameyê kurdkî domanê kurdî wa nîyo. Çerçeweya têkilîya dewlete û kurdan de problemê ziwanî ameyîşê dinya reyde dest pêkeno. Dima, gama ke beno hewtserre û dest bi mektebî keno, yewna problem, hîna girdêr dest pêkeno. Doman bi kurdkî qisey keno la perwerde bi yewna ziwanî yo. Hewna, kurd gama ke şino leşkerî keno, problemêko gird zî uca yeno sereyê ey ser de. Ziwanê tirkî nêzano yan zî baş nêzano, no semed ra kutiş weno, derb weno. Zafê kurdan gama ke behsê serebutanê xo yê leşkerî kenê, vanê, qomutanî wina da mi ro, hende ez kuwaya.

Peyname (soyadı), yewna problem o. Ma kurdan rê ‘soyadi’ lazim nêbî. Ti ewnênî serranê 1930 ra pey her kurdî rê yew peyname veto, yew peyname nayo pira. Mavajin, venga yew kurdî dayo vato, peynameyê to Altay o. Yê bînî ra vato, yê to Uygur o, Alpaslan o. Kurd çi zano manaya Altay, Uygur, Alpaslan çî ya? Çi eleqeyê kurdî bi nê nameyan esto? Ge-ge ti ewnênî qeşmerîya xo bi kurdan kerda; Pîran de, qezaya ma de, soyadiyê yew camêrdî Uçanturnagidergelmez bi. No peyname yo? Resmen qeşmerîya xo bi şexsîyetê kurdan kerdo! Hewna nameyê şaristanan vurnayo. No vurnayîş de hem merdimê kurdî hem şaristan û dewê kurdî bêşexsîyet kerdê. Mavajin, Dîyarbekir kerdo ‘Diyarbakır’. Çi eleqeyê Dîyarbekirî û baqir-maqirî esto? Mistefa Kemal rojêk yeno Dîyarbekir. Vanê, hetê Madenî de madenê paxirî vejyeno. Nişka ra yeno vîrê ey. Xebera dano dezgeyê ziwanî, eynî roje de Dîyarbekirî kenê Diyarbakır.

Nê heme çî çerçeweya têkilîya dewlete û kurdan de, meseleyê ziwanî de tesîr ro şexsîyetê ferdê kurdî kenê. Û dewlete bi yew sîstemo qedexekar û asîmîlasyonîst kurdan qalibê kurdîtîye ra vejena, kurdan asîmîle kena.

Tayê estê vanê, qedexeyî dewrê komara Tirkîya ra dest pêkerdê, zemanê Usmanî de serbestî estbîya. La mi bi xo arşîva Usmanîyan ra tesbît kerdo ke qedexeyê kurdkî zemanê siltan Evdilhemîdî de serra 1906 ra dest pêkerdo. A nê sîstemê qedexekerdoxî se serre ra vêşêr o ke şekl dayo mezgê kurdan. Dewlete nê sîstemî reyde kurdî qalibê kurdîtîye ra vetê. Sey nimûneyî, ez yew vateyê Turgut Özalî tîya vaja. Vano, ‘Ma kurdkî, meketebanê kurdkî serbest bikin zî êdî kurdî mektebanê kurdkî de nêwanenê.’ Eynî çî welatanê kolonî yê bînan de zî bi no qayde bîyo. Yanî wexto ke ti ziwanê miletêk se serre qedexe bikî, ti sîstemê asîmîlasyonî tetbîq bikî, peynî de wina beno.

Kurdî se bikê?

Qenaetê mi no yo, hetanî ke kurdî bi xo, xo îdare nêkê, qedera xo bi destê xo tayîn nêkê, mesela hel nêbena. Yanî key ke kurdan bi xo, xo îdare kerd, meselaya ziwanî şêna çareser bibo.

Baş o, mavajin ke kurdî firsendê xoîdarekerdişî nêvînê, se beno?

A game gerek nê şertan de zî kurdî her firsend ra, her keyse û îmkanî ra îstîfade bikerê. Mesela, mavajin, gerek nika her game û her ca de mucadele bikerê ke perwerde bi ziwanê kurdkî bo. Yanî çîyê ke dewlete nika virazena hetanî dereceyêk baş ê, la mesela bi temamî hel nêbena. Sey şekerê pemeyênî bineyke fek şirîn kenê, uca ra wet nêşino, merdim pê mird nêbeno, bi no qayde mesele hel nêbeno. La ganî kurdî çîyanê winasîyan ra zî îstîfade bikê. Yanî ganî red nêkê la qîmê xo pê nîyarê. Na pêle de hedefê kurdan, tewr tay, gerek perwerdeyo bi ziwanê kurdkî bo.

Ziwanê kurdkî ser o jenosîdo lînguîstîk virazîyayo. Mavajin serranê 1990 ra nat bineyke serbestî dest pêkerda zî seba ke nê ziwanî ser o jenosîdo lînguîstîk virazîyayo nê tedbîrî bin ra qîm nêkenê. Yanî eke no ziwan serbest bibo zî, eke tedbîrê bînî nêgêrîyê, hewna mireno. Na serbestî serbestîya mergî ya. Çunkî ziwano birîndar nêşno ziwanê neteweya serdeste reyde reqabet biko. Vera ziwanê serdestî de vilişîyeno, vindî beno. Yanî mavajin ke ziwanê tirkan çend seserrî ziwanê dewlete bîyo, ziwanê ma zî qedexe bîyo.

Tayê estê vanê filan ziwan xurt o, bêvan ziwan dewlemend o. Çîyo winasî çin o. Heme ziwanî xurt ê, dewlemend ê. Feqet ziwanê miletanê serdestan estê, ziwanê bindestî estê. Esas tîya de ez wazena vaja ke ti ziwanê kurdkî bikî ziwanê perwerdeyî zî bes nîyo. Çunkî nê şertan de nêşno tirkî reyde reqabet biko. Kurdî her ke tirkî musenê ziwanê xo ra dûr kewenê. Nesl ra nesl ziwanê xo ra dûr kewenê. Ganî kurdî bi xo tedbîr bigîrê. To dî ge-ge vanê ‘seçmeli dil dersi’ filan, yanî vanê wa unîversîteyan de, mekteban de sey dersa ke wendekar waştena xo ra vijneno filan, na veng a, havila aye çin a. Tîya de tayê nimûneyî cîhan ra estê. Nimûneyê Îrlanda esto, yê Îskoçya esto, mavajin yê bask û katalanan estê. Îrlanda bîya dewlete la sîstemê perwerdeyê înan înglîzkî yo. Sîstemê înglîzan, ê asîmîle kerdê. Îskoçya serbest bîye, la mezg û kultur verê ra vurîyaybî êdî, nika bi ziwanê înglîzkî dewam kenê. Baskî, qismo ke binê destê Fransa de yo êdî franskî qisey kenê, qismo ke binê destê Îspanya de yo, bineyna rewşa înan hetê ziwanî ra vurîya. Înan mucadele kerd.

Dewlete vana, ma birayê yewbînan ê. No xapênayîş o. Vana, alaya ma yew a. Êy, gama ke ti alaya ê bînan qedexe bikî xora tena yew ala manena! Ti teber ra ameyê, to cayê ma ma ra girewt, to ziwanê ma qedexe kerd, to heme ziwanî mirênayî, to tena yew ziwan verda. Ti vanî ma bira yê! Biratî kura de ya?

Çîyo tewr xirab, derdê serê derdan, nika êdî tayê kurdî bi xo propagandaya tezanê dewlete kenê. Tirkî vajî, mavajin ke wazenê ma bixapênê. La wexto ke êdî kurdî bi xo nê çîyan vajê, a game ziraro esasîn gineno ziwanê kurdan ro. Tirkî kurdanê winasîyan vejenê televîzyonanê xo û ê zî nê çîyan vanê. Belkî mîyanê qiseykerdişê înan û tirkan de tayê teferuatan de ferq estbo la mezg yew o! Îqtîdarî tayê gamê şenikî eştê, la bi nê halî ziwan nexelesîyeno. Ziwan, sebebanê ke ma pê zanê ra, xora nêweş o. La îqtîdar bi nê kerdenanê xo vano, ez to nêkişena ti xo rê bi xo bimre. Nika serbestî yena na mana.

Ganî kurdî hetêk ra vera nê çîyan de mucadele bikê, heto bîn ra zî xo mîyan de mucadele bikê.

Meseleyê lehçeyan, meselêyê ma ya zereyî yo. No mesele, ma xo mîyan de hel kenê. Mavajin meseleyê lehçeyan de her kes goreyê zanayîşê xo ra çîyê vano. Kurdîstanê Bakûrî de nika di lehçeyî estê: Kurmanckî û kirmanckî (zazakî). Cayê ke kurdê kurmancî û kirmancî têmîyan de yê, ê cayan de kurdê kirmanckî kurmanckî fehm kenê, şênê qalî zî bikê. La zafê cayan de kurmanc û zazayî yewbînan ra fehm nêkenê. O semed ra gerek her lehçe xo mîyan de, verê verkan xusûsîyetanê xo tesbît biko. Hêdî-hêdî standardîze bibo. Labelê na xebate de ganî vera-vera lehçeyî tênizdî bibê. Her lehçe mîyanê çend hezar serran de virazîyaya. Wina çend rojan de tênizdî nêbenê. Labelê gerek ma eynî îmkanî bidin her lehçe. Polîtîkaya kurdan a ziwanî gerek wina bo.

Kurdîstanê Başûrî de tena yew lehçe rê îmkan dîyayo. Hetanî serranê 1990 tena lehçeya soranî sey ziwanê resmî bî. Feqet nê serranê peyênan de êdî kurmanckî zî ha vera-vera nusîyena. La hewna zî sorankî ra teber zaf îmkan nêdanê lehçeyanê sey hewramkî û ê bînan. No şaş o, xelet o. Gerek heme lehçeyî perwerde de bêrê şuxulnayîş. Mavajin eke Duhok de perwerde bi kurmanckî bo, nê perwerdeyî de dersa sorankî zî bidîyo, a game kurdo kurmanc do demeyêk ra pey asan sorankî fehm biko. Seba heme lehçeyan bi no qayde yo. Eke ma seba heme lehçeyan eynî îmkanî nasnêkin, a game yew reaksîyono psîko-sosyal virazîyeno. Eke ma tîya her di lehçeyan eynî nêgêrin, zazayî û kurmancî do vera-vera yewbînî ra dûrî bikewê.

Dewlete TRT-6 de zafane weşane bi kurmanckî kena. La roje de çend rey zî xeberî bi kirmanckî weşanîyenê. Labelê kesê ke weşana kirmanckî amade kenê, pê alfabeya tirkî nusenê. Ez nêzana ke gelo mexsûs wina kenê, yan nêzanê wina kenê. La alfabeya kurdkî nêgurenenê. Çîyê winasî zirar danê ziwanê kurdkî, zirar danê ziwan û lehçeyanê ma.

Axir sey qala peyêne, merdim ganî nê gamanê sey weşana TRT-Şeşî, baş bivîno la gurenayîşê yewna alfabe qebul nêko. Dewlete nê gamanê hurdîyan bierzo zî, hewna bawerîya mi bi na dewlete nêna. Ez nê çîyan musbet vînena, seba kes, sey kurdêk bawerîya mi bi na dewlete bêro, ganî na dewlete hema zaf çîyan biko. Na game de bawerîya mi pê nêna. Çî rê bawerîya mi bi na dewlete bêro? Se serrî yo ke çi nêmendo ardo sereyê ma ser de. Na dewlete her tewir zilm bi ma kerdo, qey ez werza bi yew televîzyon bixapîya?”

* * *

Badê ke Malmîsanijî qiseykerdişê xo temam kerd, na rey Reşo Zîlanî dest pêkerd. Reşo Zîlanî sere de xêrameyîşê meymanan kerd û seba organîzekerdişê nê konferansî hereketê TEVKURDî rê sipasîyê xo pêşkêş kerdî. Dima wina dewam kerd:

“Ez gelek keyfweş a ke badê muhaceretê 40 serrî, reya verêne, ez yena welatê xo, ez Dîyarbekir de xîtabê hende merdiman kena.

Ziwan estbîyena miletî yo. Miletî bi ziwanê xo yenê şinasnayene. Mavajin ma gelek miletan ra, însanî têmîyan de, yew bajar de ciwîyênê. Qama ma, porê ma, rengê ma manenê pê. Ma şinê eynî camî de, peyê eynî melayî de nimaj kenê. Merdim senî bizano kamcîn merdim kamjîn miletî ra yo? Êy zafê kulturan zî pêmanenê. Çi mend? Merdim ancax ziwanî ra bizano. Kam gama ke merdimî qisey kerd, a game merdim zano ke o merdim kamcîn miletî ra yo. Yanî ziwan ra ferqîyet virazîyeno. A game, ma şênê vajin ke ziwan miletî keno milet.

Labelê ziwanê ma kurdan nê 30-40 serranê peyênan de bi sur'et vilişêno. Mavajin ke, Hekarya de 30-40 serrî verê cû se ra 95-100 kurdkî qisey bîyêne la nika beno ke se ra 50 bo. Seba ke merdim ziwanê xo bi zanayîş bipawo, miqate bibo, ganî verê verkan merdim sîstemê asîmîlasyonî ra xeberdar bo. Merdim bizano ke sîstem ziwanê kurdkî wina apey beno.

Heto bîn ra eke ziwan pîlan ra derbasê qijan nêbo, o ziwan mireno. Eke doman ziwanê xo de perwerde nêbo, nêeşkeno zêde bi ser kewo zî. Perwerdeyê dewlete ziwankiştişê kurdkî yo. Eke ma bi zanayîşê nê çîyan biewnîn mesele ra, mumkin o ke ma ziwanê xo bixelesnin. Mesela, welatê çekan de 50-60 serrî ra ver her kes hayî ro ci bi ke ziwanê înan mîyan ra wedarîyeno. Çunkî ziwanê çekkî tay mendibi ke vindî bibo. Her kesî hindava xo de wayîrîye ro ziwanê xo kerd. Ziwanê çekan merg ra feletîya. Bi sayeyê ziwanî, ewro çekî bîyê wayîrê dewleta xo ya xosere.

Hewna mavajin ke welatê Asyaya Mîyayêne. Badê ke sîstemê sosyalîzmî ronîya, her miletî rê heqê perwerdeyê ziwanî dîya. Ê ziwanê pel û perçikî ke haca-naca qisey bîyêne, mavajin ziwanê sey qazaxkî û qirxizkî û yê bînan, vera-vera standardîze bî. Badê 60-70 serran zî, miletê ke nê ziwanan qisey kenê, heme bîyî wayîrê dewlete.

Seba polonan, romanan û rûsan zî wina bi. Verê cû vatêne ‘Ziwanê silavî yê dêreyî’. Miletanê silavan tena bi nê ziwanî perwerde dîyêne. Feqet badê ke nê miletan ra keşîşî vejîyayî û seba ke şar asan fehm bikero weriştî Încîlî tercumeyê nê ziwanan kerdî, keşîşan bi ziwanê nê şaran qisey kerd, dima bi no qayde nê ziwanî zî nusîyayî û perwerde pê virazîya. A ewro heme bîyê milet, bîyê wayîrê dewleta xo.

Mavajin, hetê Ewropa de hetanî seserra 16. perwerde û îlm tena ziwanê latînkî de bîyêne. Nuştiş tena latînkî bi. Ti ewnênî tarîxê miletan ra, tarîxê destpêkê nuştişê ziwanê zafê miletan ra, di sey serrî ra kehenêr nîyo. Hewce nêkeno ke ma bi zor tarîxê xo apey biberên. Tarîx kehen bo yan nêbo, çi ferq keno? Nika ma ha estê, ziwanê ma ha esto, bes o.

Madem winî yo, ma kurdî zaf namus ra hes kenê. Dê hadê, ma zî vajin, ziwan namus o. Ma namusê xo bêwayîr nêverdin. Ma ro namusê xo miqate bin.

Hîsê neteweperwerîye de, hetê ziwanî ra, vanê wa ziwanê ma pak bo, çekuyê ke ziwanê ma de yê, wa heme xas yê ma bê. Û tayê nuştoxî, teberê îlmê lînguîstîkî de, werzenê çekuyê ke ziwananê xerîban ra dekewtê mîyanê ziwanê ma, mîyan ra vijnenê erzenê û çekuyanê neweyan virazenê. No çî zirar dano ziwanî. La esasê xo de tu ziwan homojen nîyo. Heto bîn ra, ziwan bi sîstemê xo beno ziwan, neke bi çekuyan.

Îraq wexteyêk binê hukmê înglîzan de bi. Înglîzan waşt ke heq bidê ziwanê kurdkî. Tabî tena lehçeya sorankî rê îmkan dîya. Hetanî serranê 1960î zî zêde destkarî ziwan de nêvirazîya. Labelê dima ra, roşinbîranê sorananan bi hîsê neteweperwerîye, bi nameyê ‘zimanî pêtî’ yano ‘ziwano saf’ weriştî çiqas çekuyê erebkî ziwan de estê heme vetî û çekuyê neweyî viraştî, bi no qayde ziwan zaf teng kerd. Viraştişê nê çekuyan zî teberê îlmê lînguîstîkî de bi. Û hem zî, sorankî lehçeyanê kurdî yê bînan ra dûrî viste. Mavajin, çekuya ‘qanûn’ eslê xo de çekuyêka latînkî ya. Na çeku zaf ziwanan de bi no qayde şuxulîyena. Heme kurdî zî, mavajin kurdê Sûrîye, Tirkîya, Îran, Qafqasya û cayanê bînan de kurdî vanê ‘qanûn’. Feqet seba ke erebî zî vanê ‘qanûn’, soranî weriştê na çeku ziwan ra veta, yew çekuya moxolkî ke tirkî aye şuxulnenê, yanî herinda ‘qanûn’ de vanê ‘yasa’. Nê çî zirar danê ziwanê kurdkî zî, danê lehçeyan zî û danê yewîya kurdan zî.

Heto bîn ra, soranî çekuyan virazenê, ma zî çekuyan sorankî ra gênê kurmanckî de gurenenê. Mavajin, ma çekuya ‘helbest’ sorankî ra girewte, herinda ‘şîîre’ de gurena. Ti ewnênî ke soranan fek na çekuye ra veradayo, na rey herinda ‘helbest’ de vanê ‘wunrawe’, çi yo, yew çekuya winasî gurenenê. Yanî hende çekuyan vurnenê ke, êdî garantîya yew çekuye çin a ke merdim sorankî ra bigêro lehçeyanê bînan ê kurdkî de bigurêno.

Labelê esasê xo de tu tehlukeyê çekuyanê xerîban ke mîyanê ziwanî de estbo, çin o. Tena merdim rîayetê qaydeyanê ziwanî bikero, bes o. Ziwan xo rê bi xo çekuyan virazeno. Ziwano viraşte, tim zirar dano miletî. Çunkî ziwan neke tenê ziwanê yew tebeqeya cematî, yan ziwanê yew kategorîye yo. Ziwan ziwanê dewijî yo zî, yê bajarî yo zî, ziwanê wende û nêwendeyî pîya yo. Ganî ma bi nezanî ziwanê xo birîndar nêkerin.

Yewna mesela zî, hetanî ewro zaf kesan kurdkî ser o cigêrayîş kerdo. Mavajin reya verêne Garzony tîya ra 200-220 serrî ra ver kurdkî ser o tayê lêkolînî kerdê. Feqet zafê cigêrayoxan bi pêşhukm kurdkî ser o gurîyayê. Yanî seba îsbatkerdişê fikrêk, ziwanî ser o gureyayê. O semed ra ma nêşnê heme lêkolînan rast bivînin. Mesela, zazî, hewramî, lûrî vanê ma kirdê esîl ê, ma hurr kurd ê. Zazî yan zî kirdî, seba kurmancan vanê, ‘kirdasî’. Yanî manenê kirdan, sey kirdan ê. Hewramî vanê, ma hur kurd ê, kurmancî zirr kurd ê. Yanî ‘kurd’ nameyo muşterek yê heme kurdan o. Na rey tayê merdimê ke bi pêşhukmî kurdan ser o gureyayê, bê ke ziwan ra fehm bikerê, tayê çîyê şaşî vatê. Tayê merdimî zî nê fikranê seqetan û şaşan xo rê kenê bingeyê fikrêkê neweyî.

Mi yew xort mekteb de şinasna. Şarê Gimgimî bi. Tîya ra çewres serrî verê cû. A game ma nêzanayne neteweperwerî çi ya, kurdîtî çi ya. Mi va ti kotî ra yê? Va, 'Gimgimrayîme, kirmancîme.' Mi va ti kurmanc î? Va, 'Ney, ez kirdasî nîya, ez kirmanc a.'

Şêx Mehmûd Berzencî soran o, sunnî yo. Labelê seba ronayîşê Kurdîstanî mucadele kerdo neke seba ronayîşê Soranîstanî! Şêx Seîd sunnî yo, kurmanc o, ey zî seba ronayîşê Kurdîstanî mucadele kerdo, neke Kurmancîstanî. Seyîd Riza elewî yo, kirmanc o. Ey zî vato Kurdîstan nêvato Kirmancîstan. Kurdanê zazayan seba Kurdîstanî mucadele kerdo, kesî nêvato Zazaîstan filan.

Û ewro, êdî fikrê yew ala, yew ziwan, yew serek û yew dînî tarîx de mend. Esas fikrê yew ala, yew ziwan, yew serek û yew dînî, fikrê Nazîzmî yo. Fikrê faşîzmî yo.

Gelê hevalan, fikrê Nazîzmî kurdan parçe keno! Eke ma werzin heqê zazakî, hewramkî, kurmanckî destê înan ra bigêrin, no beno Nazîzm. O semed ra ganî lehçeyê kurdî heme wayîrê eynî heqî bê. Miletê kurdî miletêko rengîn o. Hem hetê ziwanî ra hem hetê dînî ra. Mavajin muslumantî esta, mezhebê sey sunnîyî û şîayî estê. Şafiî, henefî, henbelî, malîkî estê. Ez vana qey malikî çin ê. Hewna dînê êzdîyatî esto. Elewîtî esta. Zerdeştî esta. Axir cematê kurdan cematêko rengîn o. Qey ma werzenê na saeta ra pey pirênê kurdan teng kenê. Tena sorankî kurdan ser o ferz kenê? Vanê, ‘zimanî yekgirtû’ û wazenê her kes bêro sorankî qisey bikero. Heto bîn ra ti ewnênê ke roje bi roje sorankî kurdan ra, lehçeyanê kurdkî ra zî dûrî kenê. Ziwanêko viraşte xuliqnenê.

Heyran, ziwano viraşte şar pê qisey nêkeno. Tayê merdiman bi serran xizmetê ziwanê esperanto kerd la nêbi. Kesî pê qisey nêkerd. Neteweya kurde yew netewe ya, la neteweyêka rengîn a, zafziwan û zafdîn a. Ma çî rê heme ziwananê xo miqate nêbin? Ma nêeşkenê sey zorbazan şimşêrê xo bigîrin hemîne serebibirnin, tena yew verdin. Azadî seba her kesî û her lehçe û dînî ya. Azadî hemîne rê. Eke ma werzin yew lehçeya kurdkî lehçeyanê bînan ser o ferz bikin, mavajin ke ma sorankî lehçeyê bînan ser o ferz bikin, a game ma yew neheqîya girde kenê. Û xora no gure ser zî nêkeweno.

Eke kurdkî bo, heme metnê êzîdîyan bi kurdkî yê. Qedîmî ra estê. Ma senî werzenê kurmanckî wedarenê û tena sorankî verdenê? Eke ma kurmanckî wedarin, dînê êzîdî zî wedarîyeno. Çîyo winasî beno? Her kes wa herinda xo de lehçeya xo standard bikero, lehçeyan tênizdî biyaro, bes o.

Mesela, soranî nêwazenê kes behsê problemê alfabe zî bikero. Soranî munaqeşeyê alfabe ra aciz ê. Meseleyê ziwanî ziwannasîye ra vejenê, benê cayêkê bînî. Ganî merdim bi krîteranê ziwannansîye biewnîyo meseleyanê ziwanî ra. Soranan heme çekuyê erebkî mîyanê sorankî ra vetê eştê la alfabeya erebkî ra hes kenê. Xo rê yew fetwa zî dîya, vanê ‘kaka alfabey erebî nîye, aramî ye, baba!’ Çi eleqeyê alfabeya aramî bi alfabeya ke soranî şuxulnenê çin a. Alfabeya aramî çîyêna ya. Mesela, kurdî meseleyê alfabe de eşkenê tecrubeyê tirkan ra zî îstîfade bikerê. Tirkan serranê 1930î ra pey alfabeya xo vurna, kerde la(d)înî. Ez mexsûs vana la(d)înî. Merdim pê alfabe beno bêdîn! Bi sayeyê alfabeya latînkî, ziwanê tirkî aver şi. Ziwanê tirkî, bi ziwanêko gird. Çimkî alfabeya latînkî heqîqeten zî alfabeyêka asan a. Na alfabe ziwanê ma rê zî zaf bikêr a. Çunkî sayeyê na alfabe de, ziwan de hîna leze standardîzasyon virazîyêno. Muşkileyî leze hel benê û ti rayîrê xo ra dewam kenê. Domanî zaf leze na alfabe musenê. Çira sorankî de standardîzasyon çin o? Kurmanckî û kirmanckî îmkanê resmîbîyene û perwerdeyî nêdîyo la hetê standardîzasyonî ra zafê muşkileyê xo hel kerdê. Bi sayê alafbeya latînkî wina bîyo. Sorankî de standard çin o. Beno ke nêvirazîyo zî. Mesela, yew nuseno vano ‘ekim’, yewna vano ‘dekim’, o bîn vano, ‘dekem’ vanê, ‘ekem’, ‘ekeym’, ‘dekeym’. Yew çeku ya, la bi çend forman nusenê. Heme çekuyan de bi no qayde yo. Standardîzasyon çin o. Alfabeya erebkî bi xo nêverdena standardîzasyon virazîyo. Vengê kurdî, bi taybetê vengê vokalî ke kurdkî rê lazim ê, alfabeya erebkî de çin ê.

Alfabeya ke esta zî, yanî alfabeya erebkî ke sorankî de gurenenê zî, standard nîya. Ti ewnênî ge tayê îşaret û herfan mîyan ra vejenê, ge îlawe kenê. Mesela vengê ‘v’ sorankî de çin o. Ti ewnênî ke herfa ‘v’ dekerda mîyanê alfabe, çekuya ‘evîn’ yan zî 'guve-guva vayî' dekerda mîyan, vanê temam, ma 'zimanî yekgirtû' viraşt.

Ferheng de zî, tu standardîyêk çin a. Ma vanê ferheng, soranî de kultur ra vanê ferheng. Ferhengo ke ez vana manaya lugatî de yo. Kurmanckî de dereceyêko zaf berz de nêbo zî epey standardîzasyon virazîyayo. Alfabeya latînkî ziwanî bi xo standardîze kena.

Na rey tayê roşinbîrê soranî estê, teberê îlmî de qisey kenê, vanê Celadet binê tesîrê Kemalîzmî de mendo û alfabeya latînkî viraşta. Merdim eşkeno îlm de dişminê xo ra zî îstîfade bikero. Labelê alfabeya latînkî fikrê Mistefa Kemalî nîyo. Yew camêrdo armenî esto, ziwannas o, turkolog o, ziwanê tirkî ser o gureyeno. Nameyê ey Agop o. Dima peynameyê Dilaçar dîyayo ey. Seranê 1930î ra pey, Mistefa Kemalî ey Bulgarîstan ra dano ardiş. O merdim alfabeya latînkî seba ziwanê tirkî saz keno. Mistefa Kemal ça ra zano alfabe saz bikero?

Na rey meselaya Celadet Bedirxanî temamen Mistefa Kemalî ra cîya ya. Celadet wexto ke Almanya de waneno alfabeya latînkî şinasneno. Badê ke 1920 de Noelî şinasneno, ewnêno ke Noel (yan Roger Lescot? Ez vana qey xelet va. R.L.) bi alfabeya latînkî nuseno û bi na alfabe kurdkî hîna rast nusîyena, o wext ra fikrê alfabeya latînkî sereyê ey de ca gêno.

Hetê teknolojî ra zî, mavajin datayê komputere bi alfabeya latînkî asan virazîyenê. La alfabeya erebkî de muşkileyî zaf ê, beno ke bi serran badêna zî hel nêbê. Metbuat de zî alfbeya erebkî problem a. Mavajin yew kitabo ke bi alfabeya erebkî 1000 rûpel o, eke ti eynî kitabî bi alfabeya latînkî binusî, beno 700-800 rûpel. Yanî hetê ekonomîkîye ra zî alfabeya latînkî bikêr a.

Tîya de esas şikê mi esto ke gurenayîşê alfabeya erebkî de û vernîgirewtişê kurmanckî de engişta Kemalîzmî esta. Heta ke şik nîyo, îsbatkerde yo. Şükrü Saraçoğlu yew mektub înglîzan rê nuseno vano wa Îraq de kurmanckî nênusîyo. Çunkî do tesîrê xo Kurdîstanê Bakûrî ser o bikero. O semed ra înglîzan tena di alternatîfî dayê kurmancanê Bedînan ver. Vanê, şima wazenê erebkî biwanê yan sorankî? Nêvanê şima lehçeya xo de, kurmanckî de wazenê? A tesîrê Kemalîzmî no bi xo yo. Alfabeya latînkî ya kurdkî de tu eleqeyê Kemalîzm îçin o.”

* * *

Pers û şîroveyê beşdaran

Îbrahîm Güçlü: Sipas TEVKURDî rê ke no konferans organîze kerd û kek Reşo Zîlan badê 40 serranê macirîye seba nê konferansî ard welat. Hewna, kek Malmîsanij û kek Reşo Zîlanî rê zaf sipas ke nê malumatê muhîmî dayî ma.

Ez zî wazena tayê malumatan bidî.

Tirkîya de zafê nameyanê kurdkî hema zî qedexe yê. Qanûnê partîyanê sîyasîyan de qedexeyê ziwanî dewam keno. Mi bi xo semedê qiseykerdişê kurdkî çend dawayan de 4-5 serrî cezayê hepsî werda. Gama ke ma wayîrîye ro kurdkî kenê ganî ma wayîrîye ro sîyasetî zî bikin. Çunkî hetanî ke kurdî nêbê îqtîdar, ziwanê kurdkî zî nêbo ziwano resmî yê nê îqtîdarî, kurdkî nêfeletîyêna. Yanî dereceyê perwerde û tayê heqanê kulturî de kurdkî nêmirena la tam nêxelesêna zî. No semed ra tîya ra pey ganî kurdî rêxistinanê xo bi nameyanê kurdkî awan bikerê. Mesela, ma komeleya Kurd-Kom bi nameyê kurdkî awan kerde. Kurd-Kom de ma di lehçeyê kurdkî, kurmanckî û kirmanckî kerdî ziwanê resmî. Ma çapemenîye reyde, dadgehan de tim bi kurdkî qisey kerd. Nê çîyî bî sey edetêk. Dima ra tayê dezgeyanê bînan zî dest pêkerd, va, ma zafziwanîye de xizmet kenê. Yanî eke ma rêxistinanê xo de, cayo ke hukmê ma vîyareno, ma ziwanê xo bikin ziwano resmî û bi no qayde vera-vera ver bi ronayîşê îqtîdarê xo şêrin, bi no qayde ma xo zî ziwanê xo zî xelesnenê.

Mezher Duderî: Ez gelek sipasê organîzatoran, qiseykerdoxan û beşdaran kena. Zafê nuştoxê ma yan zî şarê ma êdî bi tirkî fikirênê û bi kurdkî qisey kenê. Tewr zaf zî îdyomanê tirkî tadanê kurdkî. Mesela, vanê “Mala me tazî kirine”. Keye senî tazî beno? Nêzanê vajê “Mala me şêlandine”. Persa mi zî na ya. Ziwanê ma de nameyê aşman bi çend tewirî yenê vatiş. Şima zî sey otorîteyê ziwanê ma yê. Gelo şima nêeşkenê nameyê aşman bikerê yew tewir, yew standard ronê?

Mahamed Tahir Akar: Ez şima hemîne rê zaf teşekur keno. Ez wazeno naye bipersa. Gelo çî rê dewan de kurdkî qisey bena, bajaran de nêbena? Gelo nêbo ke yew barîyero psîkolojîk estbo? Mesela, ê rojan tayê filamanî omeybî Dîyarbekir. Înan zî mi ra persa va, dewan de kurdkî qisey kenê la çî rê bajaran de kurdkî qisey nêbena. Gelo yew barîyero psîkolojîk esto? Ez vona qey bajaran de yew barîyero psîkolojîk esto ke milet nêşno nê barîyerî bişikno. Eke ma bi hawayêk nê barîyerî bişiknin seba qiseykerdişê bi ziwanê kurdkî gureyê ma hîna asan beno.

Arjen Arî: Ez şima rê sipas kena. Ez hêvîdar a ke duaya ma qebul bibo. Yew nuşteyê Rênas Jiyanî de, Azadîya Welat de vejîyabi, vano “Gelo kurdî do zimanê xo bixelesnê yan ziwanê kurdan do kurdan bixelesno?” Ez na perse şima ra kena. Yewna perse zî, şima vanê, a şîîra ke vana “Hurmuzgan riman, etran kujan / Wêşan şardewe gewreyî gewrekan...” ke zemanê hezretî Omerî de nusîyaya, eke raşte nîya, çira serewedartişê Dêrsimî de vajîyaya?

Laleşe: Ez sey cinîyêka kurde wazena mamostetîya ziwanê kurdkî bikerî. Gelo ez o kamcîn çimeyan yan zî peymî xo rê bingeh bigîrî?

Mehmed Emîn Aslan: Ziwan bi hîsanê neteweyî yeno pawitene. Eke ziwan nêbo ziwanê dewlete, nêciwîyêno. Tena ziwanê kulturî, xeyrê ey çin o, nêciwîyeno. Gerek ma ziwanê xo bikin ziwano resmî, bikin ziwanê dewlete, ziwanê îqtîdarî.

Mehmed Nûrî Sinir: Neke tena problemî mîyanê ziwanî de estê. Problemê ma kurdan hetê ziwanî ra zaf ê. Ma hema başebaş yewbnînî ra fehm nêkenê. Mesela, min zaf zor da xo ke ez Malmîsanijî ra fehm bikerî, la mi zaf tay ey ra fehm kerd. Ez kurmanc a. Ez zaf sorankî û zazakî ra fehm nêkena. Mi nîme ra nîme fehm nêkerd. Ez tayê nuşteyan ra zî zaf fehm nêkena. Ez zor dana xo wanena la nîme ra nîme, o zî bi zor, fehm kena.

Adnan Firat: Ez na perse mamosta Malmîsanijî ra persena. Gelo dewranê kanan de ziwanê ke estbîyê, mavajin avestayî û pehlevkî. Gelo kamcîn lehçeyê kurdkî hîna vêşêr nêzdîyê nê ziwanan a?

Nûran Yilmaz: Ez sey cinîyêka ciwane ya kurde nika şima ra bineyke cîyayîya pozîtîfe wazena. Yanî, ma cinî nika tîya tay ê. Ez bineyke derg qisey kena. Ez vana, ziwan eşq o. Ziwan heskerdiş o. Ziwan sînayîş o. Verê cû, gama ke cinîyanê kurdan bi kurdkî qisey kerdêne, qiseykerdişê înan de eşq estbi, sînayîş estbi. La nika, ti ewnênê ke nameyê domananê xo bi kurdkî pananê, feqet ê bi xo bi tirkî qisey kenê, bi tirkî venga domananê xo danê. Gama ke bi tirkî qisey kenê, tirkîya înan de eşq esto, sînayîş esto. Bi heskerdene tirkî qisey kenê la kurdkîya înan tamsarkî ya. Tam tede çin o.

Ez Farqîn ra ya. Mi Farqîn de dest bi mektebî kerd. Gama ke ez şîyêne mekteb, malimî dayne ma ro ke ma kurdkî qisey nêkin, ma tim tirkî qisey bikin. Vatêne, ganî şima bi tirkî qisey bikerê. Ma agêrayne şîyêne keye, tewr zaf zî dapîra mi, aye nêverdayne keye de yew çekuya tirkî fekê ma ra vejîyo. Vatêne, eke ti yew çekuya tirkî keye de qisey bikerê, ez to kena teber. Baş bîyo ke wina kerdo. Ez nika zaf weş, bi eşq kurdkî qisey kena la ez tirkî zî zaf baş zana.

Dîyarbekir de, ez her ca de bi kurdkî qisey kena. La gama ke ewnênê mi ra ti vanî qey ez asmên ra, ez uzay ra ameya war. Bi o çim ewnênê mi ra. Çunkî mi qerar girewto, ez gerek her ca de bi kurdkî qisey bikerî. Ez bi no qayde wayîrîye ro ziwanê xo kena. Ez wenişena mînîbuse, ez tim bi kurdkî qisey kena. Nika êdî heme mi şinasnenê, kes mi reyde êdî tirkî qisey nêkeno. Gama ke mi vînenê, şofêrî, muawênî, vanê “Abla ti senîn a, baş a?” Nê merdiman verê cû îtîraz kerdêne, mi de munaqeşe kerdêne, vatêne, ma mecbûr ê ke tirkî qisey bikin. Polîsî estê, subayî estê. Mi zî vatêne, tîya Kurdîstan o. Welatê ma yo. Wa polîs û subayî ziwanê ma bimusê. Eke ma înan reyde bi ziwanê tirkî qisey bikin, xora, ê zî çi rey xo mecbûr nêvînenê ke kurdkî qisey bikê. Mi vatêne, gama ke şima şinê Anqara, şima uca bi trikî qisey nêkenê? Vatêne, ma uca bi tirkî qisey kenê. Mi zî va, ê madem winî yo, wa ê zî welatê ma de bi ziwanê ma qisey bikerê.

Persa mi zî na ya. Dapîra mi vatêne alfabeyê kurdan zî esta. Nameyê aye “Xetê Kovî” yo. Gelo rast a? Alfabeya kurdan esta?

Yewna perse zî na ya. Mesela, ez bi eslê xo Xerzan ra ya. Yew aksanê ma esto. Mavajin eke yewî va “Pa Xwedê…” ma ha zanê ke Xerzan ra yo. Labelê ez ewnêna ke vera-vera nê fekî, yanî aksanê ma benê vindî. Tewr zaf zî bajaran de benê vindî. Gelo aksanê ziwanê ma vindî bibê, ziwanê ma zeîf nêbeno?

Aram Gernas: Ez qiseykerdox û beşdaran ra vana, şima xeyr ameyê. Ez zî roja ke Swêd ra ageyraya, ez şerê ziwanî kena. Seba ke ziwanê ma bibo ziwanê cuya şarê ma, ez mucadele kena. Ez vana qey tîya, na mesela de, tewr zaf sîyasetmedar û qismêkê roşinbîranê ma gunehkar ê. Nê merdimî ziwanê xo de qisey nêkenê ke şar zî biewnîyo înan ra. Mi nê derheqî de gelek meqaleyî nuştê ke ma do senî kurdkî aktîf bikin. Ma çira standardîzekerdiş yan zî aktîfkerdişê ziwanê xo paweyê dewletronayîşî verdenê? Ma nika zî eşkenê yew dezgeyê ziwanî awan bikin ke ziwanê ma standardîze bikero, problemanê ziwanê ma vera-vera hel bikero. Eke nê wareyî de yew otorîte awan bibo, ez vana qey do gelek mişkuleyê ziwanê ma çareser bibê. Seba pawitişê ziwanî zî, persa tewr muhîme na ya ke ma ziwan bikin ziwanê bazarî. Û persa bîne zî, doman û ziwan o. Nê her di çî zaf muhîm ê. Gerek ma wina bizanin.

* * *

Malmîsanijî cewab da:

- Bi hezaran problemê ziwanî estê. Înanê ke ma şênê hel bikin, ganî ma bala xo bidin înan ser. Dewletan de bi sehezaran kadroyê profesyonelî bi serran ziwanî ser o gureyenê la hewna zî problemanê ziwanê xo temamen hel nêkenê. Ê ma kurdan, tena des kesê ke bi hawayêko profesyonel ziwanî ser o bigureyê zî çin ê.

- Belge, nuştekî yê. Tayê nezerîyeyî, teorî zî estê, merdim hetê îlmî ra şêno heta dereceyêk înan ra zî îstîfade biko la esas belge, çîyo nuştekî yo. Belgeyo tewr kehen ê kurdkîya nuştekî, tayê şiîrê Babe Tahirî yê. 800 serrî verî ra mendê. Avesta hîna kehen a. Verê mîladî, nê doran de, mavajin Îran, Efxanîstan û Kurdîstan de di ziwanî estbîyê. Yew, ziwanê Avesta yo, yew zî, farisîya kehen a. Ê farisî zî, hîrê dewreyê aye estê. Farisîya kehene, farisîya mîyanêne, yanî pehlevkî û farisîya newa. Farisîya kehene ra tayê metnî serê lat û zinaran ra nusîyayê, ê estê. Ziwanê medan ra nuşteyî nêmendê. Belkî çend çekuyî, yan çend wuşeyî ke nuştoxanê şaranê bînan nuştê, sey Arebxe ra mendê. Zerdeşt, 700 serrî verê mîladî ciwîyayo. Mîyanê nuştişê Avesta û Zerdeştî de 2000 serrî estê. Avesta, eslî nîya. Hetanî nika kesî nêvato Avesta kurdkî ya. Ziwano ke pê Avesta nusîyaya, beno ke nameyê ey çîyêna bo. Seba ke nameyê ê ziwanî nêzanê, vanê ziwanê Avesta. Avesta nameyê kitabî yo. Labelê ziwanê kurdan nisbet bi ziwananê Îranî yê bînan nêzdîyê ziwanê Avesta yo. Heme lehçeyî nêzdîyê ziwanê Avesta yê. Mîyanê lehçeyanê kurdkî ra zî, ez vana qey, zazakî û hewramkî hîna nêzdîyê ziwanê Avesta yê. Tayê estê, vanê nê lehçeyî nêzdîyê pehlevkî yê. La rast nîyo. Tayê çekuyê înan ê muşterekî estê la zaf zî nêzdî nîyê.

- A şiîra ke vanê ‘Hurmuzgan riman, etran kujan / Wêşan şerdewe gewreyî gewrekan / Zûrkar ereb kerdine xapûr / Gina-i paleyî heta Şarezur / Şîn û kenîkan we ru-u hiwîne / Rewişt Zerduştre manewe bê kes’ ez bawer nîya ke kehen bo. Rastko nîya, viraşte ya. Dêrsim de nêameya vatiş. Tena Nûrî Dêrsimî kitabê Yasewî ra neql kerda, kitabê xo de nuşta.

- Tirkan raporanê xo yê derheqê asîmîlekerdişê kurdan de eşkera vato ‘şehirler öğüten değirmen gibidir’. Çunkî bajaran de kontrol hîna asan beno. Heto bîn ra tayê bajaran de tirkî zî estbîyê. Mavajin zemanêk sey îdareker ameyê û bajar de mendê, zêdîyayê. Bajaran de dayreyê resmî estê. Bajaran de tirkî bena serdest, sîstemê asîmîlasyonî hîna asan yeno tetbîqkerdiş. Coka bajaran de kurdkî aver nêşîya.

- Merdim wexto ke ziwan nêzano merdim nêşno ziwanî ra hes zî biko. Ti nêzanî ti senî hes kenî, senî eşqê to ziwanî rê virazîyeno? Mavajin, ez gama ke muzîkê zazakî goşdarena, ez zaf zewq gêna. Çunkî ez fehm kena. La beno ke, merdimê ke zazakî nêzanê, înan rê, tu manaya xo çin bo. Gerek merdim ziwanî bizano, a game merdim wayîrîye ro ziwanî keno, ziwanî ra hes keno.

- Otorîteyê ziwanî mîyanê kurdan de hema çin o. La eke yew otorîte sey dezgeyêko resmî estbo, baş beno.

- Qaso ke ez zana, kurdkî bi alfabeya erebkî, krîlî û latînkî nusîyaya. Bi alfabeya arminkî zî nusîyaya. Tayê arminîyan seba domananê xo tayê metnê kurdkî bi alfabeya erebkî nuştê. Feqet yewna alfabe zî esta, eke mavajin alfabeya kurdkî, beno ke na alfabe bo. Şima zî zanê, kitabê êzdîyatî Mishefa Reş û Kitabu Cilwe bi yew alfabeya cîya nusîyayê. Seba ke yew nameyê na alfabe çin o, merdim şêno vajo Alfabeya Êzîdîyan. Mi bi xo nê metnî transkirîbe kerdê. La mi na alfabe deşîfre nêkerda. Mi ra ver yew alimê almanî na alfabeya xusûsî deşîfre kerdebî. Mi deşîfrasyonê ey ra îstîfade kerd û transkirîbsîyon viraşt.

- Ez wazena derheqê viraştişê çekuyan de yew meselaya qijkeke vaja. Zemano ke Kurdîstanê Rojhelatî de, Mihabad de Komara Kurdan ronîyena, uca yew camêrd esto, nameyê ey Abdurehman Zebîhî yo. Ez vana qey dima Kurdîstanê Başûrî de hetê rejîmê Îraqî ra ame şehîdkerdiş. Mi xatirayanê ey de wendibi. Vatê, zemano ke ma komare rona, ma dest bi neşrîyatê kurdkî kerd, ma zî waştêne ke heme çekuyî sade bi kurdî bê. Mi zanayne çekuya ‘tarîx’ erebkî ra yena. Ez ro yew çekuya kurdkî gêrayne ke herinda çekuya tarîxî de bişuxulna. Rojêk mi rê yew mektube ameye. Mi ewnîya ke binê mektube de nuşto: ‘Berwarî, filan roj, filan aşme, filan sere’. Ê wextan zî Îran de edet bi, binê mektube de sey yew qalibê standardî ‘Tarîx, filan roj, filan aşme, filan sere’ nuştêne. Mi va, mi dî! Uca ra pey herinda çekuya tarîxî de mi tim vatêne ‘berwarî’. Ha berwarî wina, ha berwarî ana… Mevaje ke ‘Berwarî’ nameyê yew dewa Kurdîstanê Başûrî yo. Hetê Îraqê de zî edet o ke merdim binê mektuba xo de ewilî nameyê cayî yan bajarî binuso, dima zî roj, aşme û serre. Mi nêzanayne. Axir na çekuya berwarî herinda çekuya tarîxî de hende şuxulîya ke, demeyêk ez ameya Kurdîstanê Başûrî, mi ewnîya ke uca zî herinda tarîxî de ha vanê ‘berwarî’. Tabî ez pêhesîyabîya ke mi şaşîtî kerda. La ez kena-nêkena kes mi ra bawer nêkeno. Ez vana, heyran qurban wuley mi na çeku bi şaşîtî viraşta. Kes bawer nêkeno.

Nameyê dewa Berwarî bi no qayde herinda çekuya tarîxî de yeno şuxulnayîş. No semed ra hetanî ke ma ra yeno, gerek merdim teberê îlmê lînguîstîkî de çekuyan nêvirazo. Çunkî ziwan herimîyeno. Eke ziwan xeripîya, merdim nêşêno tamîr biko.

Reşo Zîlanî cewab da:

- Katalonya de, Barselona de her hewte roja şeme, katalonî seba ke ziwanê xo domananê xo rê şîrin bikerê, yew meydan de kom kerdêne û govendê katalonan kaykerdêne, deyîrê katalonan vatêne. Ganî ma zî ziwanî domanan rê şîrin bikin. Ganî ma hêvîya xo dewlete wa girênêdin. Miletêk wayîrê dewlete nêbo zî eşkeno ziwanê xo bipawo. Zaf nimûneyê winasî cîhan de estê. Mesela Swêd de tenê 9 hezar merdimî bi ziwanê samî zanê. Ziwanê xo pawenê. O ziwan yeno qiseykerdiş. Feqet uca dewlete bi xo zaf ardim kena ke ziwan nêmiro. Swêd de, eke tena yew doman bo zî, seba ke ziwanê xo de perwerde bivîno, dewlete mecbûr a ey rê mamosta peyda bikero.

- Zafê çekuyan, şarê ma, nuştoxê ma motamot tirkî ra tercume kenê û dekenê mîyanê ziwanê ma. Mesela, tay estê vanê ‘Dembaş’. Çi dembaş o çi hal o! Seke nengê merdimî biçînê. Qey ti vajê ‘Roja to bixêr’ yan ‘Şanê to bixêr’ se beno?

- Fekî, yanî aksanî wina leze ziwan ra vindî nêbenê. La bajaran de vera-vera fekî wedarîyenê, yew ziwano standard virazîyêno. No çî baş o. Yanî ziwan de standardîzasyon virazîyo, hewl o. Feqet hewna zî fekî manenê. Dewan de manenê, deyîran de manenê. Bimanê baş o. Mavajin, eke ma deyîranê mintiqaya Goyan ra fekî, yanî aksanî hewanin, xeyrê ê deyîran nêmaneno.

- Helbet akademîya ziwanê ma bibo baş beno. Akademîya ziwanî ya tewr kehene, yê fransizan a. Seserra 16. de ronîyaya. Akademî de merdimê ziwannasî gureyayê. Merdimê ke hem ziwannas ê, hem zî, tayê babetan de, tayê meslekan de pispor ê, tayê zî merdimê dewijî yê ke franskî ra vêşêr tu ziwan nêzanê, mavajin merdimê dewijî, akademî de gureyayê. Yanî merdim îlmê lînguîstîkî baş nêzano û werzo ziwan de destkarî bikero, nêbeno.

- A şîîra ke vana ‘Hurmuzgan riman, etran kujan / Wêşan şerdewe gewreyî gewrekan...’ Gêw Mukrîyanî xovero viraşta. Rehmetîyê Qasimlo reyke bîyo meymanê rehmetîyê Gêw Mukrîyanî, bi henekkî ey ra vato, ‘Dê hela binê ê tewreyê xo baş bisehne, ka hela ma çend çermeyê xezalan tede nêvînenê! Belkî to binê tewreyî de kerdê xo vîrî ra, ha! Vanê, Gêw Mukrîyanî vato, heyran wuley ereban êdî ma hêş ra kerdî. Erebî xo qure kenê vanê, tarîxê ma kehen o, erebkî rewna ya nusîyêna. Ma zî waşt tarîxê xo bineyke apey berin. De ma se bikin?

Yanî çi îcab keno ke ma werzin çîyanê bêbingeyan ser o yew tarîxo viraşte saz bikin? Ziwanê ma, tarîxê ma, kultur û edebîyatê ma qasê ma ra esto. Ma ziwanê xo, kulturê xo, welatê xo, çîyê ma esto, ma înan bipawin, miqate bibin, besê ma yo.

_____________

Not: Badê ke konferans temam bi, mi berpirsîyaranê TEVKURDî ra kek Saîd Aydoğmuşî ra persa, mi va, no konferanso muhîm ke hende merdimî beşdar bîyê, çira salona beledîya girde yê Dîyarbekirî de, yan zî, çira salona beledîya Rezan de nêvirazîya, şima salona yew otele de, salona Otel Dedeman de viraşt? Qey beledîyayê tîyayî malê heme şarê nê bajarî nîyê?

Berpirsîyarê TEVKURDî kek Saîd Aydoğmuşî wina va: “Ma sere de, 3 aşmî ra ver, muracatê beledîya girde ya Dîyarbekirî kerd. Înan va, roja 5 nîsane de M. Kemal bîyo hemşerîyo fexrî yê Dîyarbekirî. Beno ke a roje bi munasebetê naye salona ma dekerda bo. Ma va, zirar nêkeno, ma rojêk verê cû, yanî, wa roja 4 nîsane bo. Çenedeyêk ser de şi, înan muracatê ma red kerd. Tu sedemêk nîşan nêda. Badê redkerdişî, ma weriştî şî şaredarîya Rezan, ma înan ra zî resmî ca waşt. Yanî, ma heme bi erzûhal, bi hawayêko resmî ca wazenê. Beledîya muracatê ma qebul kerd. Labelê çendeyêk ser de şi, bê ke tu sedemêk nîşan bidê, şaredarîya Rezan zî muracatê ma red kerd. Ma nêzanê ke çi rê wina kenê? Ma mecbûr mendî, ma salona otele kîra kerde. Ti ha vînenê, 400 kes însan ame, no konferanso muhîm temaşe kerd, goşdarî kerd. Derdê ma xîlaf vetiş nîyo. Ma wazenê xizmetê miletê xo bikin. Înan bi xo ca nêda, nêke ma nêwaşto.”