Derheqê Kokê Ma De

Pîlanê ma, sey edetêk ke tim tekrar bîyo, nameyê babîyanê xo bi ma dayêne ezberkerdiş. Neke tena babîyê mi, kalikê mi, apanê mi, apanê babîyê mi, hemîne tim ma tutan ra vatêne “Dê bimare! Ti namê çend bawanê xwi zanî?” Mesela, mi wina dest pêkerdêne: “Ez lacê Mehemedî ya, Mehemed lacê Wisifi yo, Wisif lacê Evdelayî yo…” Melayî senî elif-bê bi feqîyan danê ezberkerdiş, pîlanê ma zî bi no qayde nameyê babîyanê xo bi ma dayêne ezberkerdiş.

Mi derheqê kokê ma de kalikê xo Hecî Wisifî ra, birayê kalikê xo Hecî Derwêşî ra, babîyê xo ra, apê xo Hecî Selîmî ra, apanê xo yê bînan ra, dewijanê ma ra; Mela Selîmî ra, kek Hamidî ra zaf çî eşnawitê. Qismêkê nînan hîna weş ê. Nê merdiman ra teber zî, mi zaf kesan ra gelek çî eşnawitê.

Çîyo muşterek ke derheqê kokê ma de vajîyeno, hezar serrî ra ver mîyanê sînoranê dewleta Îraqî ya ewroyine ra, hetê Bexdadî ra, cayêk ra ameyê Cizîra Botan, uca ra acor ameyê deşta Dîyarbekirî. Uca ra zî şîyê hetê Koyê Sipî ra gêrayê. Dima ameyê koyanê mîyanê Licê û Dara Hênî de nayo ro. Vanê, babîyê ma çar birayî bîyê: Bot, Mist, Mirteza û Biragolik. Manaya “Biragolik”î, qijê birayan o. Vanê, ameyê Babîyan (Bawan, Bawon) de nayo ro. Babîyan nika merkezê botîyanijan o. Na dewe Dara Hênî ser o ya û bi tirkî nameyê aye kerdo “Yeniyazı”.

Ez nika şêna xo ra ver nameyê new babîyanê xo bihûmara: Nameyê babîyê mi Mehemed o. Nameyê kalikê mi Wisif o. Nameyê kalikê babîyê mi Evdela yo. Nameyê babîyê Evdelayî Welî yo la seba ke xortanîya xo de bengîn bîyo, ey ra vato “Dil”. Nameyê babîyê Welî (Dilî), Îsa yo. Nameyê babîyê Îsayî Mehemed o. Nameyê babîyê Mehemedî hewna Mehemed o. Nameyê babîyê Mehemedê pîlî Bêrem (Beyrem) o. Nameyê babîyê Bêremî Pişar o.

Ez vana qey nînan ra lajê Bêremî Mehemed Remware ra ameyo Çirike de nayo ro. Remware, nika yew mezraya Babîyan a. Çirike zî ha peyê dewa Mela (Bi tirkî: Yünlüce) de, nika xirabe ya. Welî (Dilê Îsî) Çirike ra ameyo Dingilhewa. Dilê Îsî waya Deqmanî (Mela Mûsayî) mare kerda. Xora, ewilî Deqmanî û Dilê Îsî Dingilhewa de keye viraşto. Mi ra ver çar babîyan ra ma ha Dingilhewa de yê. Ez wina texmîn kena ke 1850 ra ver ameyê Dingilhewa. Çunke kalikê mi Wisif 1899 de ameyo dinya û roja 25.07.1983 de şi rehmet. Gama ke şi rehmet 84 serre bi. Wexto ke babîyê ey Evdela û birayê ey o pîl Fetih şîyê ceng, kalikê ey Dilê Îsî çin bîyo. De wina hesab bikerêne, Dilê Îsî ameyo Dingilhewa. Teqrîben 160-170 serrî yo ke ma ha Dingilhewa de yê. Ez tay vana, beno ke hîna vêşî bo. Hende serrî zî, belkî hîna vêşî, Çirike de mendê. Yanî tîya ra qasê 350-400 serrî verê cû Remware ra ameyê Çirike. Êdî Babîyan ra key şîyê Remware, çiqas uca mendê, bellî nîyo.

Nameyê Remwareyî zî balkêş o. Wina aseno ke uca ra remayê coka nameyê ucayî bîyo “Remware”. Yan zî, verê cû Babîyan ra remayê şîyê uca. Îhtîmalêko pîl mîyanê înan û dezayanê înan de pêrodayîş (lej) bîyo, kiştiş tede estbîyo. Çunke zaf qalê hedîseyanê winasîyan beno. Ge-ge nê pêrodayîş û kiştişî kewenê têmîyan.

* * *

Mi derheqê kokê ma de panc merdiman reyde mulaqat viraşt. Nînan ra, mulaqatê Xal Nezîrî, mi 1991 de viraştbi. Xal Nezîr mehlayanê Licê ra Qerehesenan ra yo. O wext emrê ey pancas serrî ser ro bi. Wendiş û nuştişê ey çin bi. Ma pîya înşaat de xebitîyayne. Ez nêzana, gelo nika weş o yan merdo. Çunke badê ke serra 1993 de Licê hetê dewlete ra heme raşanîyaye, şarê ma pêru peregende bi, welatan ra vila bi.

Kesê ke mi înan reyde mulaqatî viraştîy, Hecî Fikrî û Hecî Mehemed yewbînan şinasnenê la yê bînî, kes kesî nêşinasneno, yewbînan ra bêxeber ê. Mulaqatê ke mi Xal Nezîr, Hecî Fikrî û Hecî Mehemed Aksakalî reyde kerdîy, bi lehçeya kurmanckî bîy, mi taday lehçeya kirdkî ser. Ê bînî orîjînal ê.  

Ez verê mulaqatê Xal Nezîrî pêşkêş kena:

Xal Nezîrî va: “Babîyê ma qesra Harûnê Reşîdî de wezîr bîyo. Rojêk, o û Harûn baxçeyê qesre de pîyase kenê, meseleyanê îdarekerdişê dewlete munaqeşe kenê. Çimê Harûnî gineno yew saya girda deresaya ro ke ha gilîçikê corinî yê sayêre wa. Harûn vano, eke mi na saye bidayne Zubeyde, do çiqas keyfê aye biameyne. Seba ke saye nêgino erd ro û nêpelixîyo, dare nêhejnenê. Wazenê gil ra cira bikerê. Destê xo kenê derg la nêresenê. Harûnê Reşîdî qalind û qelew bîyo, babîyê ma yo ke wezîr o, barîyo derg û ciwan bîyo. Harûnî vato, ti bêre kolekanê mi ser, ez to berz kena, saye cira bike. Babîyê ma qebul nêkeno, vano, ti emîru’l-mumînîn î, ez senî şina serê kolekanê to?! Axir Harûn emr keno, babîyê ma zî mecbur maneno şino serê kolekanê Harûnê Reşîdî û saye cira keno. La nê hereketî ra zaf şermayeno. Hende şermayeno ke êdî rîyê ey nêgêno biewnîyo Harûnê Reşîdî ra. Şewêk werzeno cinîya xo û her çar lajanê xo gêno, bi dizdênîye verê xo dano koyanê berzan. Vano, ez şêra cayêkê xewleyî de ronî, ne wa kes mi bivîno ne zî bişinasno.

Nameyê lajanê ey, yew Botan beno, yew Mistefa beno, yew Mirteza beno. O  bîn zî seba ke qijê birayan bîyo, ey ra vato Biragolik. Vanê, Biragolikî Babîyan de yew tehsîldar kişto, remayo şîyo weverê royê Muradî. Ê bînî, dima ke zêdîyayê, Babîyan ra vejîyayê, dorûver ra vila bîyê. Ê ke şîyê mîyanê kurmancan bîyê kurmanc. Vanê, şarê mehlaya Qerehesenan ya Licê babîyê ma ra yê. La nika kurmanckî qisey kenê. Qismêk şîyê Silîvan, şîyê hetê Hênî ra, şîyê hetê Osmanîye [Erxenî] ra, zaf cayan ra vila bîyê. Ê ke bîyê kurmanc, eşîrîye ra vejîyayê. Ê ke ameyê binê Licê, mintiqaya kurmancan, ê zî eşîrîye ra vejîyayê. La êyê ke lehçeya kirdkî qisey kenê, çar eşîrê gird ê: Botîyanijî, mistanijî, mirtezanijî. Weverê royê Muradî de zî azijî estê.

Nika bi des hezaran nufûsê ma esto. Vanê, eke ma heme merdimanê ke kokê ma ra yê, bikerin pêser, beno ke bi se hezaran nufûsê ma estbo.”

Belkî babîyê ma zemanê Harûnê Reşîdî (763-809) de acor ameyo la nêkeweno mi sere ke wezîr bo û fek wezîrîye ra verabido bîyero cayêkê hende dûrî de, cayêkê xewle û asê de rono. Eke wezîr bîyêne, do tarîxnusan behsê ey bikerdêne.

* * *

Hecî Fikrî (Fikri Aksakal), dewa Şêxanî ra yo, 45 serre yo. (Nameyê Şêxanî, bi tirkî Gürbeyli yo. Dewa Licê ya.) Roja 09.04.2010 de mi ey reyde mulaqat viraşt. Babîyê ma û babîyê înan Çirike de yewbînî ra aqitîyayê. Babîyê ma ameyo Dingilhewa, babîyê înan şîyo Şêxan. Hecî Fikrî malumato ke apê xo Hecî Xenî ra eşnawito, qaso ke vîrê ey de mendo, mi rê neql kerd. (Hecî Xenî/Gani Aksakal, emrê ey 90 serrî ra cor bi, 1985 de şi rehmet.)

Va: “Apê mi Hecî Xenî vatê, kalikê ma zemanê Harûnê Reşîdî de hetê Îraqî ra ameyê. Herhal yew xetayê înan bibîya. Yew sayêre ser o yan zî arêdayîşê sayan ser o yew xetaya babîyê ma bîya. Eskeranê Harûnê Reşîdî ê weriznayê, kerdê ra. Uca ra remayê. Ameyê deştêk de, êdî Cizîra Botan bena, Dîyarbekir beno, ez nêzana, yew deşta sey deşta Fîsî de nayo ro. Uca gelek dewlemend zî bîyê, heta ke, vanê, yew arêyê înan zî estbîyo. Dima uca yew pêrodayîş bîyo. Înan mêrde kişto, remayê şîyê hetê Koyê Sipî ra. Ez nêzana çend serrî la qederêk ê doran ra mendê, dorê Koyê Sipî ra gêrayê. Uca ra zî bar kerdo şîyê koyanê peyê Dara Hênî de nayo ro. O wext ê dorî xir û xalî bîyê.

Botan, Mistan, Mirtezan, Neman birayî benê, qijê înan zî Biragolik beno. Nika înan ra vanê, botîyanijî, mistanijî, mirtezanijî. Tayê zî şîyê hetê Çewlîgî ser. Mesela, vanê babîyanê Mehsûn Kırımızıgülî zî babîyanê ma ra yê. Ez tam nêzana kamcîn babîyê ma beno la yew cor ra ameyo Çirike de nayo ro. Çend babîyê ma Çirike de mendê.

Êdî erdlerz bîyo, se bîyo, reyke Çirike cûm bîya erd de şîya war. Qirê înan ameyo. Înan ra yew felitîyayo.

Vanê, her hîrê lajê Faris Axayî berdê ceng. Înan ra oyo qij, Siîd Beg esker de bîyo yuzbaşî. Wexto ke ameyo, yewî mijdîyane arda daya babîyê ma, vato lajê to agêra ame. Babîyê ma Faris Axayî vato, ti mijdîyana xo çi biwazî, ez dana. Ey zî erdanê hetê Qurmike ra erdêk waşto. Babîyê ma qismêkê Çirike sey xelate daya ey la dima sînorê xo zêdnayo, nîmeyê Çirike kerdo xo dest.”

* * *

Roja 11.04.2010 de mi Hecî Mehemedê Hecî Remezanê Hecî Xenî (Mehmet Aksakal) reyde zî yew mulaqat viraşt. Hecî Mehemed zî Şêxan ra yo, şeştî sere yo. Derheqê kokê ma de çîyê ke Hecî Fikrî vatîy, ey zî teqrîben eynî çî vatîy. Labelê ê bi hawayêko qetî va, “Babîyê ma mirtezan ra ameyo.”

Ey wina va: “Esl û kokê ma hetê Bexdadî ra, ê doran ra, cayêk ra ameyo. Ameyê hetê Mirtezan, Botîyan, Mistanî de, ê doran cayêk de nayo ro. Nê heme eşîr ê. Babîyê ma zî uca ra ameyo Çirike de nayo ro. Çend babîyî uca mendê, zêdîyay. Milkê Çirike, badê ma, hîrê destî bedilnay. Ewilî Mala Mamoyê Licê dest nayo ser. Înan roto dayo Kaluwanan. Kaluwanan zî dayo Mala Welan. Kalikê ma Farisî 110 serrî emr kerdo. Lajê ey Heco, Emer û Siîd Beg şîyê sefer. Çarês serrî înan ra xebere nêgirewta. La peynî de Siîd Beg ameyo. Siîd Beg esker de yuzbaşî bîyo. Mala Mamo ra yew ameyo mijdîyana ameyîşê Siîd Begî daya. Kalikê ma Faris Axayî yew parçeyê Çirike mijdîyana ey daya. Çirike ra zaf hetan ser vila bîyê. Şîyê hetê Hezroyî ra. Şîyê merkezê Licê. Şîyê Hêni, şîyê Osmanîye. Şîyê deşta Silîvan. Verê cû zî, reyke Çirike cûm bîya, qirê înan ameyo.

Babîyê ma yê ke vanê Mehemed o, nameyê lajê ey zî Mehemed o. Yanî, Mehemedî nameyê lajê xo zî Mehemed panayo.

Emînê Mikî mehkumêko zaf yeman bîyo. Vanê, rojêk yeno çim gineno Gomeyê Faris Axayî ro. Vano, ma no gome nêşelênayo, ma ey zî bişelênin. Dima pêhesîno ke gomeyê Faris Axayî yo. Vano, wî, nê dezayê ma yê!”

* * *

Eynî roje (11.04.2010) mi Huseynê Kaxkîkî (Hüseyin Mercan, 49 serre) reyde yew mulaqat viraşt. Kaxkîk mezrayê Babîyan a.

Huseynî va: “Pîlonê ma vatê, eslê ma esas Barmeke ra yo. Ez vona qey Îraq de yew ca de qewxe kerdo, se kerdo. Remay ûmey deşta Dîyarbekirî, cayê ke nika unîversîte ha uca, nayo ro. Cisnê ma verêna qewxecî yê. Uca zî qewxe kerdo. Kiştiş bîyo. Uca ra zî bar kerdo şîyê hetê koyon a. Secereyê ma esto. Zaf merdimê ma Bawon ra şîyê hetê Qerejdaxî de nayo ro. Ê kirdê hetê Qerejdaxî pêro babîyê ma ra yê. Wexto ki şîyê xerîteyê [secere ra vano?] ma xo dir berdo. Ma bi xo botyonij ê. Mistonijî, mirtezoyijî zî birayê yê ma ra yê. Vonê nameyê babîyê Botî û Mistî û Murtezey û Biragolikî Îsa bîyo. Babîyê ma Botê Îsî yo. Azijî zî mêrdimê ma yê. Mêrdimê ma her ca de estê, zaf ê la ma hemîne nêşinasnên. Mesela ma 1969 de Kaxkîk ra bar kerdo ûmey Dîyarbekir. Tutê ma nika pêrû tirkî xewêr danê. Kokê xo nêzonê. Bi nê qêdeyî zaf miletê ma kokê xo ra bîyo xerîb.”

* * *

Mi tayê malumatî zî fekê Hecî Mehmed Emînî ra arêday. Hecî Mehmed Emîn (Mehmet Emin Ergündoğan) dewa Çewlîgî Hesono (Hesanan) ra yo. Roja 04.04.2010, yewşeme, cayê karê mi de ma roniştîy. Mi emrê ey persa. Ey va: “Serra ke Atatirk tede merd, ez duwêsserre bîya, mi medresa de wendêne.” Yanî, 84 serre bi.

Ey va: “Babîyê ma yo pîl Deyab lajê Golikvonî yo. Golikvon birayê qij yê Bot û Mist û Mirtezî yo. Nûmeyê nê babîyê ma çi bîyo, ez nêzona la ez vona qey semedo ke qijê biron bîyo, yan zî golikvonîye kerda, ey ra vato Golikvon.

Zaf rew, panc sey serre, ez nêzona, hezar serre verê cû bîyo, key bîyo. Vonê, babîyê ma, Cizîra Boton ra bar kerdo ûmeyo deşta Dîyarbekirî, yew dewe de nayo ro. Çar lajê ey bîyê. Seke mi va, Bot û Mist û Mirteza û Golikvon. Vonê, mûngey yin zaf bîyê. Çewres heb, pûncas heb mûngey yin bibîyê. Golikê yin zaf bîyê. Golikvon verê golikon de bîyo. Vonê, axayê dewe yin ra bac waşto, mûnga pa golikî ya waşta. Birayê qijî, Golikvonî dayo piro, axa kişto. Axa kişto, dewe ra remay ûmey mîyûnî Licê û Dara Hênî de, mîyûnî koyonê berzon de nayo ro. Dewe yin a eslî ra vonê ‘Babîyan’ [Bawan, Bawon]. Badê, tutê Botî, Mistî û Mirtezayî, ê dueran ra bîyê vila, her yo bîyo yo eşîre. Nika yin ra vonê botonijî, mistonijî, mirtezonijî. Golikvon remayo şîyo weverê Muradî. Wexto ke şîyo, lajê ey bîyê. Qijonê xo gêno şino serê Çirra Mezrê Feqî de nano ro.

Hom, Deyab, Wisif û Mîrza lajê Golikvonî benê. Hom şîyo Az. Deyab şîyo Duernon awon kerda. Wisifî Wisifon û Mîrzî zî Mîrzon awon kerda. Dima, eyi ke neslê Deyabî ra yê, Valêreke, Sipîyeni, Hesono û Duedon awon kerdê. Ê Zeynewi zî Homî ra yê. Zeynewa Cêrine û Zeynewa Corine esta. Zeynewa yew Homî ra, yew Wisifî ra ya. Homî Az de kênaya Kejî mare kerda. Qijê (tutê) Homî, badê verdonê xalonê xo, hemîne dewe ra qewernên, dewe yin rê mûnena.”

Mi Ap Mehmed Emînî ra va, babîyê ma Remware ra ameyo peyê dewa Mela Çirike de nayo ro. Kalikê mi, yanî babîyê babîyê mi û apê babîyê mi bi xo vatêne, kokê ma hetê Bexdadî ra ameyê Cizîra Botan. Gelo kalikê ma bi eslê xo Cizîra Botan ra yê, yan cayêna ra ameyê Cizîra Botan? Çi semed ra Cizîra Botan ra bar kerdo ameyê deşta Dîyarbekirî?

Ey va: “Medîne ra ûmey. Ez nêzona çi semed ra bar kerdo ûmey. La vonî, babîyê ma hetê Cizîra Boton ra ûmey. Deşta Dîyarbekirî ra zî ûmey Babîyan de nayo ro û uca zêdîyay, dorûver ra vila bîyê.”

Mi persa, va, gelo babîyê ma verêna musluman bîyê? Key ra bîyê musluman?

Ey va: “Ez hol nîyezon key ra bîyê bisilmon la rewna bîyê, di sey serrî ra ver melayî mîyanê ma de, babîyonê ma bi xo ra êst. Zafê şarê hetê Çewlîgî verê alimonê ma de derse gureta. Mesela mi bi xo derse daya Mela Kamilê Puexî. Mela Kamil warzayê ma yo. Alimê ma zaf zonaye bîyê. Îlmê dînî de gelek ûver şîyê. Na şaxa alimon hema zî dewom kena. Zafê şarê dorûverê Çewlîgî bi sayeyê alimonê ma bîyo bisilmon. Şarê ê doran hetê bisilmoney ra çîyê nêzonayn. Zonayîşê yin çine bîyo.”

Mi persa va, to nê malumatî kamî ra girewtê?

Ey va: “Mi nê malumatî babîyê xo Filît ra û apê xo Mela Mehmêd ra eşnawitê. Wir di zî gûma ke şîy rehmet emrê yin 90 serrî ra vîyertbi. Yin zî nê malumatî kalikon û pîrikonê xo ra eşnawitê. Fitwaya ke Mela Mehemedî bidayne, kesî nêşkayne xerepno.          

Ma esas Duernon ra yê. Ma ra vanê “Keyê Keleşon”, yanî ma baxira Keleşon ra yê. Hema zî xirbê bonê ma Duernon de êst. Ehmê Îsmaîlî û Xelê Îsmaîlê dezayê ma yê. Yin serê xirbê bonê ma de bon viraşto. Vonê, babîyê ma wexto ke Duernan de beno, pesê ey zaf beno. Yew kênaya ey temom bena, verzewaj bena. Şina bêrî, bizanê xo doşena. Şitê xo dekena meşke, erzena serê milê xo û yena. Yew zî waya aya qije bena, pîya yenê, gûma ke royî ra vîyarên, nişka ra laser wurzeno, awe de şinê. Babîyê ma şino, geyreno, cenazeyê qijonê xo vîneno. Defn keno. Û bi çewres mishefî suwend woneno, vono herçî ez ina dewe de nêvindena. Bar keno şino Hesono. Nûmeyê ey Meh bîyo. Nûmeyê babîyê Mehî Ehmed bîyo. Mehî ra Xelîl bîyo, Xelîlî ra Filît bîyo. Hecî Filît babîyê min o. Şibi herbê Şêx Seîdî. Vatê, ma ke Xarpêt ra agêray ma 600 ten bîy. Gûma ke ma hemîne cixara şimitên, to vatên qêy adir nayo kupêra velgî ra. Vatê, wexto ke ma agêray, mîyûnî 600 comêrdî de tena yew fîşeke ma de mêndbî, a zî yê mi bî. Babîyê mi Filît dima tepşîya, Xarpêt de di serrî heps rakowt. Mûş de mehkema bi. Apê babîyê mi Mela Huseynî da orisî ro, oris berd hetanî Qers.”

Mi va, sey milet şima xo ra vanê se? Ey va:

“Ma kîrd î, la ma ra vonê, zazey zî. Feqet çi kurmonc çi kîrd, heme kurd ê. Ma pêrin ra vonê “kurd”. Ferq tede çîyn. Kurmonc yan kîrd, birayê yewbînon ê, eynî yê. La mîyonê ma kirdon de tehsîl kemî bi. Tirkon ma kerdî binê destê xo. Ma kîrdî zaf durist ê, zaf jêyatî yê, ma zaf bisilmoney zî. Ma kîrdon ra nêbo îslomî zî çîyn. La tehsîlê fennî de ma tepya mênd. Tirkon ma kêrd binê destê xo. Tirkî zî xeyrê yahudîyon ra bîy merdim. Verê cû, tirk pîs bi. Îngilîz ûme, Îstemol guret, la yahudîyon binî dir paştê tirkon kerd. Îne rê bînay vîraştî, dayrey viraştî. Yahudî de pere zaf o; faîz, faîz, faîz… ez to ra vajî, zafê yahudîyon bi nomeyê tirkon bîy albay, bîy general, meclis îdare kerd. Yin rê dewlete rona. Ma kirdî kewtîy bînê deston. Eke dêst mi ra bîyer, ez enka tirkon qewernena. Ez dewletê kirdon Kurdistonî nona rui. Quron, Quron! Çi gûma ke teyareyê yin ezmonê ma ra perrên, ez bieşkî, ez nûna pa, ûna war!”

Mi persa va, ziwanê babîyanê ma çi bîyo? Babîyanê ma zemanê verî çi ziwan qisey kerdo?

Ey va: “Kîrdî. Babîyonê ma hezaran serrî verî ra kirdkî qisey kerdên. Ca ra ziwonê yin kîrd bîyo.”

Mi persa va, zemanê ke babîyanê ma amey Babîyan de nayo ro, gelo ma ra ver kes ê dorûveran de estbîyo? Mesela eşîra Ziktey? Zikteyijî nê cayan de bîyê?

Va: “Ney! Kes ma ra ver nêûmeyo nê cayon. Zikteyijî ma ra pey ûmey. Zikteyij koçer ê. Deşt û zozan kerdo. Babîyê ma Medîne ra ûmey Cizîra Boton, uca ra ûmey deşta Dîyarbekirî, deşta Dîyarbekirî ra ûmey koyon ra nayo ro.”

Derheqê “Medîne” de sereyê mi de tenaquz virazîya. Mi va, ti vanî, ma hezaran serrî verî ra kirdkî qisey kerdên. Ma ra ver kes nêameyo na mintiqa. Û ti vanî, ma Medîne ra ameyê! Ez ke zana, şarê Medîne, yan ereb bîyê yan zî îbranî bîyê. Nika ez bala xo dana kirdkî, ne erebkî manena ne zî îbrankî. Çekuyê erebkî yê ke ziwanê ma de estê, heme termê îslamî yê. Yanî dînî reyra dewkewtê mîyanê ziwanê ma. Madem ke babîyê ma Medîne ra amey, ganî ziwanê înan erebkî yan zî îbrankî bîyêne?!

Va: “Ez hende nêzona! Beno ke babîyonê ma Medîne de zî kîrdkî qisey kerdo.”

Hewna mi va, nameyê sey “Bot”, “Hom”, “Deyab”, “Mîrza”, “Deqman”, “Pişar” nameyê ereban nîyê. Mesela çekuya “golik”î, çekuya “bira”yî ke bîya “Biragolik” yan zî, qewlê to ra bîya “Golikvan” kurdkî yê. Ti naye ra se vanî?

Va: “Ziwonê babîyonê ma ca ra kirdkî bîyo. Uca ra wet ez nêzona.”  

* * *

Seba ke ez nê qalîkerdişê Ap Mehmed Emînî teyîd bika, mi metnê nê suhbetî birêz Wisif Zozanî rê şawit. Wisif Zozanî û Ap Mehmed Emîn yewbînan nêşinasnenê. Noto ke mamosta Wisif Zozanî roja 08.04.2010 de mi rê şawit, wina yo:

“Pirîkê ma Bêrem Mistan-Botîyan ra ûmeyo Çewlîk. Eslê xwi zî in mintiqi ra bîyo. Mi zî meselaya Guelikwonî eşnawita. Ma xwi mîyan de behsê Guelikwonî nêkenê. La şarê Mistan-Botîyanî ma ra vûnî “biraguelikî”.

Ma azijan mîyan de, kalikê ma bi nameyê Bêrem yeno zanayîş. Hîrê lajê yi benî: Humed, Dîyab û Wisif. Ez bi xo dîyabî ya. Vonê, destê yin ra merdim yeno kiştiş. Remenê yenê dewê Madragê Luatûn (bi tirkî: Kılçadır). Ina dewe ra, cuwa ver vatên “Armdew”. Şarê aye, zafê yin arminî bîyê, ino rid ra ino name gureto. Îtya de Hemed yan zi Ehmo Armdewij bibîyo. Serê pirdê Muradî de eskerê yin beno. Miletî ra bac gurêtin û milet awe ra vistin nover. Eskerê Ehmê Armdewijî yin ra persên vûnî, şima şarê kûmca yî, çi gureyê şima îtya estû? Yi vûnî, hal û meselê ma in hawa, ma dest ra merdim ûmo kiştiş, ma zî mecbur mendî dewê xwi ra wedar bîy, ûmê îtya. Cuwa pey, şin deştê Çewlîgî de, yo caw buiri de cite kenî û helê nîmruêjî de taştî nûn rue, wenî. Vûnî, werê yîn zî helerg bîya. In rid ra, azijûn ra ca-ca vûnî “helergwerî”. Eskerê mîrê Madragî yeno vûno, mîri vûno, erdê mi de hêy citi kenî, wa tîya ra wirzê, wa hendêy qûmê aya helerg lingê xwi derg kirî. Yi zî vûnî, wa mîri bîyor, ma tîya ra wekiro. Mîri eskerê xwi gên, kuen yin dima. Inê ser o, Bêrem hîrê lajanê xwi û vêwûn xwi zî gêno, hêt layê Saxyer a şino. Wisarî awe zaf a, wexto gi awe ra kuên wever, yow vêwê Wisifî awe de şina, xeneqyena. Mîri zî a heli ûmeyo raseyo kîştê lay. Wisif ven dûno, vûno “Hero mîro! Wa ez Wis bî, ez heq na vêwi tu rî vêrd! Ez gere qesasê aye tu ra bigirî! Dima, dûnî ra şinî Meneşkurd (Solaxan). Uja de mîrê Suweydîyûn ra Silemûn Beg bibîyo. Şerefnameyê Şerefxanê Bidlîsî wextê in mîreyi de nusîyayo û behsê yi keno. Tarîxê nuştişê Şerefnameyî zî 1596 o. Silemûn Begî ra wezîyetê xwi vûnî. Silemûn Beg yin rî wahar vejîyeno û rûmên mîrê Madragi ser. Hîrê ruêjî û hîrê şewî erzenê mîreyî ser. Mîri ûnyen xelase çin ya, vûno, ma ûmiş bib. Îneye ser o, giregirê Gualê Çawaxçurî kuên mîyan, gureyê ûmîşî [meselaya werêameyîşî] virazênî. Ûmîşi [werêameyîş] de Wisifî ra persên vûn, ti vûnî se, vêwê tu awe de şîya? Wi zî vûno, birawo pîl Humed o, wa wui vajo. Humed hetê îdareyê dinya û sîyasetî de kêm bi. Mîyançî vûnî, wa mîri yow kêna bidû şima. Humed vûno, bena. Înê ser o, kêna dûnî lajê Humedî. Ma azijûn mîyan de inî ge [ke] peynumeyê yin “Baraç” o, qijê a kêna yî. Ma mîyan de ina yena zûnayîş.

Cuwa pey Humed şino Az. O tarîx de Az de Kej bibîyo. Kej, eslê xwi Sîwûn ra yo. Kêne Kejî xwi rê wazeno. Xilamîtî [xinamîyîye] virazenê. Mudeyêk cuwa pêy zî dewi Kejî ra gênî, Kejî fetelnên, kên teber. Kej şino Binzîyar (bi tirkî: Altınışık). In tarîx ra pey Humed û qijê xwi Az de cuwîyên, ben zîyed.

Dîyab ewil Sipîyeni (bi tirkî: Yukarı Akpınar) de nûn rui. Cuwa pey qijê yi şinî Duernûn. Wisif zî kîştê Sipîyeni de nûn rui. Dewê yi ra zî vûnî ‘Wisifûn’ (bi tirkî: Aşağı Akpınar). In hedîseyî çar sey serrî cuwa ver bîyê. Mi ina mesela pîrikê xwi Hej Ehmêdî Hej Tajdînê Hej Xelîlî Hesenî ra eşnawita. Yi xwi ra cuwar êşkêynî des babîyan biûmaro.

Defterê Tapu Tehrîrî yê Çepaxçurî newe çap bîyo. Tarîxê in defterî zî 1550 o. In defterî de dewûn azijûn ra nûmey Mîrzan, Valyerek, Az û Zeyneb vîyarenê. Mîrzan yow dewa zaf pîl a, şênayîya kesan ke tede yenê nûmikerdiş, çewê ma tede çin yû. Yow zî, o tarîx de dewê Az 15 xane wa û sey yow mezra pabesteyê nehîyeyê Puexî ya. Dewê Zeyneb cuwa ver destê şemdînûn de bî. Valyerek zî dewa qij bî, destê şemdînûn de bî. 1550 ra 50 serr pey azijî, yanî babîyê ma yeni Az. Dewê azijûn ke hîrê birayûn şêni kerdê nê yê: Sipîyeni, Wisifûn, Dewa Kuhûn, Mazra Faqih, Celal, Mazrayê Sêf Elî û Duernûn. In dewî defterê Osmanîyan de nêvîyarenê. Şênbîyayîşê nê dewon inî tarîxî ra pey beno. Ûmeyîşî ma zî in tarîx ra pey o, in wir di hedîseyî yow tarîx de bîyê. Namey in dewûn bi kirdkîya xas ê. Ma xwi rê nêy pa. In defter de o tarîx de zaf tay dewî nûmeyê yin kirdkî bi. Inê ra ina yena zûnayîş, in dewî ki numey yin kirdkî nîy, vêrinê zobîna şarûnê xerîbûn ney rui. Ini ki kirdûn dest ra nîyeyê rui, nameyê yini zî kirdkî yê.

Dewê Humedî inî yê: Az (bi tirkî: Üçyaka), Xêyd, Vaşkin, Zeyneba Ciyêrin, Guev.

Dewê Dîyabî inî yê: Sipîyeni, Duernûn (bi tirkî: Alıncık), Mîrzûn, Valyerek.

Dewê Wisifî inî yê: Wisifûn, Zeyneba Cuarin (Zeynebê Husenûn), Celal, Dewa Kuhûn, Mazrê Sêf Elî.

Bîyê inûn, Guldar (bi tirkî: Akdurmuş), Welûn (bi tirkî: Güveçli), Derêy Nazik (bi tirkî: İnce Su), Sini, Fekçuini (bi tirkî: Çayağzı), Xerîb (bi tirkî: Garip) de zî aziji êstî.

Halêhazir, guerê baxiran ra, peynameyê ke ez pê zona nê yê:

Humedî: Hansu, Baylaz, Bozaba, Bor, Baylas, Baraç, Buldağ

Dîyabî: Bazencir, Bozkuş, Burakgazi, Baluken, Boğaç, Boldaş, Boğahan, Taygun, Kıtay.

Wisifî: Berdibek, Beltekin, Boğatekin, Elçi”

* * *

Mamosta Wisif Zozanî yew dewa ke nameyê aye “Mîrzûn” a, mîyanê dewanê dîyabîyan de hûmareno. Gelo o Mîrzayo ke Ap Mehmed Emîn qal keno, no Mîrza yo yan verê cû, yewna Mîrza estbîyo? Heto bîn ra, Wisif Zozanî telefon de mi ra va, “Mi persa, vonê Mehmet Emîn Ergündoğan azij nîyo.” La o bi xo vano, “Ma esas Duernon ra yê. Uca ra şîyê Hesonon. Hema zî xirbê bonê ma Duernon de êst.” Dima mi hewna Ap Mehmed Emînî ra persa, ey va, “Cisnê Biraguelikî heme azij nîyê. Çewlîgijî ma ra vonê, “azij” la azijî tena yo babî nîyê. Esas, azijî, têna ê ki tuernê Kêj î, ê azij ê. Feqet babîyê ma yow o. Ez deyabî ya.” 

Hewna, Wisif Zozanî vano, “kalikê ma bi nameyê Bêrem yeno zanayîş. Hîrê lajê yi benî: Humed, Dîyab û Wisif.” La Ap Mehmed Emîn vano, “Babîyê ma yo pîl Deyabo lajê Golikvonî yo. Golikvon birayê qij yê Bot û Mist û Mirtezî yo.” Mi bi xo zî pîlanê xo ra eşnawitbi û mi cor ra zî neql kerd ke “Biragolikî Babîyan de yew tehsîldar kişto, remayo şîyo weverê royê Muradî”. Eke wina yo, Biragolik babîyê azijan nîyo. Biragolik zemanê “Bot û Mist û Mirtezayî” de şîyo weverê royê Muradî la azijî zaf erey şîyê. Beno ke lajanê Biragolikî ra yew nameyê xo “Mîrza” bîyo. Yanî, beno ke Ap Mehmed Emîn, şîyayîşê Biragolikî û şîyayîşê Bêremî keno têmîyan. Wisif Zozanî vano, “Mi zî meselaya Guelikwonî eşnawita. Ma xwi mîyan de behsê Guelikwonî nêkenê. La şarê Mistan-Botîyanî ma ra vûnî ‘biraguelikî’.” Nê îfadeyan ra merdim wina texmîn keno ke zemanêk Biragolik şîyo weverê royê Muradî, coka, ê ke cayê merkezî de mendê, merdimanê xo yê ke a kîşte ser şîyê, hemîne ra vanê “biragolikî”. La eslê xo de heme Biragolikî ra nîyê. Mesela, Huseyn Mercan (Huseynê Kaxkîkî) zî vano “Zaf merdimê ma Bawon ra şîyê hetê Qerejdaxî de nayo ro. Ê kirdê hetê Qerejdaxî pêro babîyê ma ra yê.” Seke aseno, îhtîmalêko zaf pîl, Babîyan ra vilabîyayîş û koçkerdişê derûdorî, hewna, derûdor ra koçkerdişê cayanê dûrîyan yê sey peyê Licê, weverê royê Muradî hertim bîyo. Coka gama ke meselayî neql bîyê, zafê înan kewtê têmîyan.