zazaki.net
08 Oktobre 2024 Sêşeme
Girdîya Karakteran : 12 Punto 14 Punto 16 Punto 18 Punto
28 Tebaxe 2009 Îne 10:14

Nameyê Royanê Ma

Amadekarî:
Ehmedê Dirihî & Roşan Lezgîn

NAMEYÊ ROYANÊ KURDÎSTANÎ

 

Servate

Seba virazîyayîşê nasnameya komelkî, mavajin, seba virazîyayîşê nasnameya neteweyî bi qasê nameyanê cematkî, nameyê cografîkî zî muhîm ê. La Kurdîstan de, mîyanê ma kurdan de nameyî problem ê. Ganî ma problemanê xo tesbît bikin, bişinasin û bi zanayîş ro çareyan bigêrin. Zafê çîyan, ti ewnênî ke tena yew çî yo, la çend nameyê xo estê. Mesela, her lehçeya kurdkî çend nameyê xo estê. Sey nimûneyî, nameyê lehçeya ma hem kirdkî, hem kirmanckî, hem dimilkî, hem zî zazakî yo.

Meselaya zafîya nameyan, esas, çîyêko tebîî yo. Mavajin, royo ke verê Dîyarbekirî ra vîyartêne, şarê Dîyarbekirî û şarê dorûverî rê tena “çemê Dîyarbekirî” bi. Uca ra wet, hetê corî, hetê cêrî, kamca ra dest pêkeno, kamca qedêno, eleqeyê înan hende ci ra çin bi. Yanî kesî mexsûs, seba ke ewro hişê ma têmîyan kewo, ma rê teşqele vejîyo, ma ser o pêkewin, nê semedan ra, qesten, hende zaf nameyî ronênayê. Labelê ewro zafîya nameyan ma rê bar o, giranî ya. Mavajin, sey şexsî, gama ke yew nameyê ma biperso, nêbeno ke ma werzin vajin, yew nameyê mi Ehmed o, yew nameyê mi Mehemed o, yewna nameyê mi Elî yo, nameyna zî Welî yo! Wina nêbeno.

Her ke zeman aver şino, her ke teknolojî sîrayetê her cayî keno, kodkerdişê kategorîyan de, namekerdiş de, namedayîş de kilmîye, sivikîye virazêna. Tena yew name, nameyêko kilmek, hem hetê musayîşî ra hem hetê vatişî ra hîna asan o.

600

Seke ma va, Kurdîstan de meselaya nameyan meselayêka aloznayî ya, teşqeleyin a, têmîyanek a. La meselaya nameyanê royan hîna têmîyanek a. Mavajin, yew laya qijkeke, yew çem yan yew ro, beno ke des-pancês nameyê xo estbê. Sey nimûneyî, ez yew laya qijkeke zana, peyê Licê de, qasê 5 km mesafe de 8 nameyan bedilnena: 1)çemê Hemzê, 2)çemê Axtîganî, 3)çemê Qilboxî, 4)çemê Barave, 5)çemê Dalaneyî, 6)çemê Bawerde, 7)çemê Hemeke, 8)çemê Sêqasî. Axir binê Sêqasî de rijêna çemê Sarume û ma zêdîyayîşê nameyan ra xelisnena. Yanî lay, çem yan ro kamca ra, kam şaristan yan dewe ra vîyareno, nameyê ucayî gêno. Gama ke royî nameyê cayan gênê, mavajin ke, royê Dîcle gama ke kewno mîyanê sînorê erdê Dîyarbekirî, êdî bi nameyê “çemê Dîyarbekirî” name dîyeno. La na rey meselaya sînoran vejîna vernîya ma. Merdim nêşno tam tesbît biko ke kamca ra hetanî kamca, nê royî ra “çemê Dîyarbekirî” vajîyêno.

601

Ma ferz bikin ke, ma sînorê heme nameyan tesbît kerdî, ma hol zana ke kamca ra hetanî kamca kam name dîyeno. La a game, beno ke yew ro, yan çem bi da-pancas nameyan bîyero namekerdiş! Bi no qayde kes nêşno mîyan ra vejîyo. Ma zî nêşnê vejîyî. Coka ganî ma meselaya namekerdişê awan de yew rayîr bivînin.

Rayîran ra yew no yo ke, kam nameyo ke hîna zaf şînasîyêno, kam nameyo ke mîyanê şarî de hîna zaf vila bîyo, kamcîn nameyo ke serdestîye nameyanê bînan ser o kerda, ma do nuştiş de ê nameyî sey nameyê bingeyînî tercîh bikin. Sey nimûne, çemê Dîcle çend serçimeyê xo estê. Serçimeyo yew peyê Licê de, çimeyê Birqlênî ra dest pêkeno. O bîn, hetê rojawanî ra, corê Madenî de kîşta Gola Hezarî ra, dest pêkeno. Cayo ke nê her di çemî, yanî çemê Madenî û çemê Birqlênî pêresenê, uca ra bigîre hetanî cêrê Mezopotamyaya Cêrine, corê şaristanê Basra de ke royê Feratî reyde pêresenî û nameyê înan beno Şet-tul Ereb, ma do vajin “Royê Dîcle”. Ro û çemê ke rijênê Dîcle, ma do çemê Madenî ra dest pêbikin, cor ra hetanî cêr her yewî cîya-cîya name bikin. Çemê Feratî zî, 30 km Rojhelatê Erziromî ra dest pêkeno. Ro û çemê ke rijênê Feratî, ma do laya Serçema ra dest pêbikin, cor ra hetanî cêr her yewî cîya-cîya name bikin. La çemê ma zaf ê. Herçiqas ma çend çemê qijekî nuştê la merhaleya verêne de, ma nêşnî nameyê heme layanê qijkekan tesbît bikin. Dima, ma do hîna bi teferuat, mintiqayanê lokalan bigîrin dest. Mavajin ke, tena çemê Sarume bigîrin dest. Çiqas lay û dereyê ke herikênî nê çemî ser, ma do nameyê înan yewna kategorî de kom bikin. Na merhela da bala ma royanê girdan ser o ya.kelekler.jpg  

Awê ke, yanî royî û çemê ke herikênê royê Dîcle ser, ma do bi sernameyê “Hewzaya Dîcle” (bi tirkî vanê: Dicle Havzası), awê ke şinê royê Feratî ser, ma do bi nameyê “Hewzaya Feratî” (bi tirkî vanê: Fırat Havzası) name bikin. Nameyê ke ma tirkîya înan tesbît kerdo, ma do nameyê tirkî û vera ey de zî nameyê orîjînalî, yanî nameyê kurdkî binusin. Ê ke ma tirkîya înan tesbît nêkerda, ma do tena kurdkîya nameyî binusin.

Nameyê awanê Kurdîstanî dewrê komara Tirkîya de bedilnîyayê. Nameyê tirkî ke ro awanê ma nîyayê, goreyê polîtîkaya tirkkerdişê kurdan û tirkîzekerdişê Kurdîstanî ra ronîyayê. Çarçewaya Qanunê Îdarekerdişê Wîlayetî (İl İdare Kanunu-1949) de 1957 de, Komîsyonê Îxtîsasî yê Vurnayîşê Nameyan (Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu) ronîyayo. Zafaneyê nameyanê cografîkî yê welatê ma, bi munasebetê ke “bi tirkî nîyê”, “goreyê kulturê tirkan ra nîyê” yan zî “meydan nêdîyo cîyabîyayîşî (bölücülük)” hetê nê komîsyonî ra ameyê vurnayîş (1). Nameyê kurdkî, zemanan ra, rewna ra bi hawayêko tebîî ronîyayê, heme orîjînal ê. La qismêk nameyî, mavajin çekuya Dîcle, kokê xo kurdkî nîyo. Eslê xo yunankî ra yeno. Orîjînalê na çekuye “Tîgrîs” o, kokê çekuye “Tîgr” o (2). Na çeku vuryaya, ziwanê ma de bîya Dîcle, yan zî Dîjle.

             

602

Verî ke ma nameyê royanê welatê xo pêşkêş bikin, ma nameyê awan ê ke herikîyênî, tîya de nîşan danê. Nameyê nêrkî bi (n), makî bi (m) nîşan dîyênî:

Nameyê awê ke herikênê: 594

çime (n)

birke (m)

hênî (n)

dere (n)

lay (m)

çem (n)

ro (n), robar (n)

 

 ___________________________ 

(1) Ahmet İnsel, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=7462

(2) http://tr.wikipedia.org/wiki/Dicle_Nehri

 

 

HEWZAYA DÎCLE

 

Tirkî

Kirmanckî (Zazakî)

 

 

Dicle Nehri

Royê Dîcle

Maden Çayı

Çemê Madenî

 

Laya Berê Mazî

 

Laya Keydanî

 

Laya Honî

 

Laya Xizigî

Amini Çayı

Çemê Birqlênî

 

Laya Bermalî

 

Wişkla

 

Laya Fetrakomî

 

Laya Boyine

Canketran Deresi

Çemê Canqetranî

Devegeçidi Deresi

Çemê Gola Deveyî

 

Çemê Qoloyî

 

Laya Boxazî

 

Laya Eyşî

Dankıran Deresi

Çemê Dehla Sînoyî

Haram Su

Çemê Hawarî

Ambar Çayı

Çemê Embarî

Kuru Çay

Çemê Tolazî

Pamuk Çayı

Çemê Ekragî

Salat Çayı

Çemê Selatî

 

Çemê Çetelî

 

Çemê Omera

Sinan Çayı

Çemê Sînanî

Göksu Çayı

Çemê Reş

Bağlıca Çayı

Çemê Şêxan

Savur Çayı

Çemê Stewrî

Sarım Çayı

Çemê Sarume

 

Çemê Deloy

 

Çemê Entaxî

Kulp Çayı: Çemê Qulpî

Çemê Qulpî

 

Çemê Şekiran

Zori Çayı

Çemê Zorî

 

Çemê Sokran

 

Çemê Balûkî

Aydınlık Çayı

Çemê Sasonî

Silvan Çayı

Çemê Farqînî

Batman Çayı

Çemê Hesikan (Pirdê Malabadî ra cêr)

Batman Çayı

Çemê Reşkotanî (Pirdê Malabadî ra cor)

Yanar Su

Çemê Xerzan (Pişêrî)

 

Çemê Hezoyî

 

Çemê Pisyarî

 

Çemê Mêrgan

Nehir Deresi

Çemê Barave

Bitlis Çayı

Çemê Başûrî

Pınarca Çayı

Çemê Kezerî

Büyük Çay

Çemê Reşan

Ulu Çay

Çemê Botanî

Büyük Dere

Çemê Hîzanî

Bahçesaray Çayı

Çemê Dîjle (Çemê Muksî)

Çatak Çayı

Çemê Şaxî

Zorava Çayı

Çemê Zoravayî

Kızıl Su

Çemê Sor / Royê Sor, Çemê Rûsorî

 

Royê Babîsî

 

Cuha Basixirî

Çağlayan Çayı

Çemê Nêrdîşî

Hezil Çayı

Çemê Hêzilî

Orta Su

Robozik

 

Çemê Şêxanî

Nehil Çayı

Royê Oramarî

Habur Çayı

Royê Xêbûrî (Xabur)

Şemdinli Çayı

Çemê Awa Hêşîne

Büyük Zap (Çığlık Suyu)

Zêya Corine (Zêya Mezin/Gewre)

Küçük Zap Nehri

Zêya Cêrine (Zêya Piçûk)

Adheim Çayı

Çemê Sûyî (*)

Diyala Çayı

Royê Sîrwanî

(Kurdîstanê Rojhelatî ra)

Royê Kerheyî

(Kurdîstanê Rojhelatî ra)

Royê Karûnî

(*) Serçimeyê Royê Sîrwanî Kurdîstanê Rojhelatî ra dest pêkeno.

 

 

603

 

HEWZAYA FERATÎ

 

Tirkî

Kirmanckî (Zazakî)

 

 

Fırat Nehri

Royê Feratî

Baş Çayı

Serçema

Karasu Nehri

Çemê Reş

Tuzla Çayı

Çemê Mama Xatûne (Awa Şorike)

Gülen Çayı

Çemê Gulan

Karaçimen Çayı

Çemê Kemalîye

Acı Su

Awa Tehle

Çaltı Çayı

Çemê Çaltî

Murat Çayı

Çemê Muradî

Cuma Çayı

Çemê Çetoyî

Şeriyan Çayı

Çemê Şarîyan

Kocasu Çayı

[Çemê] Awa Hewtrenge

Bingöl Çayı

Çemê Bîngolî

 

Çemê Sûsî

 

Çemê Goşkarî

Karasu Çayı (Nemrut)

Çemê Reş

Murat Nehri

Royê Muradî

 

Masala

 

Çewtela

 

Laya Kuparî

Göynük Çayı

Çemê Gonîgî

 

Laya Sîxî

 

Laya Xeydî

 

Laya Saxêrî

Peri Suyu

Çemê Pêre

 

Laya Xorxolî

 

Laya Kuçikan

 

Laya Paçikî

 

Laya Paxî

Pülümür Çayı

Çemê Xarçikî

Mercan Çayı

Çemê Mircanî

Munzur Çayı

Çemê Muzurî

Hozat Çayı

Çemê Sunketî

Ormanyolu Çayı

Çemê Xawaçûrî

Tohma Suyu

Çemê Toxman

 

Çemê Sultanî

Çermik Çayı

Çemê Sînegî

Çam Deresi

Laya Çamî

Örmeli Çayı

Çemê Şîroyî

Kahta Çayı

Çemê Kolikî

Değirmen Çayı

Çemê Sofrazî

Göksu Çayı

Çemê Reşî

Karasu (Araban)

Çemê Kelî

Nizip Çayı

Çemê Belqisa

Tüzel Suyu

Çemê Sînebî

Balık Çayı

Çemê Balîkî

Habur Nehri

Çemê Xêbûrî

Culap Deresi

Çemê Culawî

Buğur Çayı

Çemê Şkestûnî

Gümüş Çayı

Çemê Zergan

Çağçağ Suyu

Çemê Çeqçeqî

 

[Çemê] Ava Reş

 

[Çemê] Awa Sipî

 

 


 

Na xebere 11765 rey wanîyaya
ŞÎROVEYÎ
Azadî
Zana Azadî
Merhaba
Şima Çewtla sey ser Çemê Muradî nuşta. Raşt nîyo
Çewtla resana Çemê Xizginos û Rîz, uca ra şima ser Çemê Sarumî
21 Gulane 2017 Yewşeme 21:28
FERQ ESTO
ÇEM
Lay hurdî (werdî) ya, çem gird o. Mesela merdim vano Çemê Mizurî labelê merdim nêvano Laya Mizurî. Yan zî merdim nêvano Laya Feratî. Kirmanckî (zazakî) de merdim vano Çemê Feratî, Çemê Mizurî yan zî Royê Feratî, Royê Mizurî. Çem û ro kirmanckî (zazakî) de yew î. Lay cîya ya.
28 Êlule 2009 Dişeme 14:34
Maşallah
Kurdish
Maşallah ...
31 Tebaxe 2009 Dişeme 20:36