Xêx

Hîna şodir zelal nêbîbî xeberê reste dewe. Zereyê dewe bî hawar û gazîye. Dewijî mîyanê dewe de top bîy. Erebeyê gayan mîyanê dewe de da vinetene. Cinîkade kokime senî ke reste erebeyî, qaytê serê erebeyî kerd, ca de xo kerd berz û da erd ro. Qîra û da xo ro, porê xo ruçikna. Na cinîka kokima porsîpîye maya Xelîlî bîye. Qîj-qîja pîre zereyê dewe de bî vila û adir na cîgerê dewijan ra. Çend cinî amey pîre erd ra kerde berz û berde zereyê banî û serê kursî de da roniştene.

Dewijî dormeyê erebeyî de top bîy û qaytê meyîtê Xelîlî kerd. Xelîl serê erebeyî de bêcan û bêruh winî merednaye bî. Dûrî ra vengê şiwane û selxwanan amêne. Înan kî mal û selx ardîbî nêzdîyê dewe de kerdbî mexel û daybî vinetene.

*          *         *

Hîrê dewijan meyîtê Xelîlî verê kemere de dî. Verê kemere de winî ronişte… Meyîtê Xelîlî serdî ver bîbî huşk û hol, bîbî sey texteyî. Dewijan meyîtê Xelîlî naybî serê erebeyê gayan, girewtîbî ardîbî zereyê dewe. Nê hîrê dewijan ra yew birayê Xelîlî yo pîl Zeynel bî. Zeynel hîris û heşt serî bî û wayîrê çar domanan bî. Nê halê Xelîlî Zeynel zaf dejnabî. Nêzanayne ke se bikero. Êdî heybetan ra zor dayne cixara, şimitêne. Axirî meyîtê Xelîlî serê erebeyî ra bi resenan zixm da girê û şedêna. Cayo ke Xelîl merdîbî dewe ra xeylê dûr kewtêne. Cayê xo, cayêde zaf çetin bî. Yew kî, nê aşmanê payîzî de zaf bîyêne serd. Ge-gane kî şîlîye kerdenê piro û çend rojî winî dewam kerdêne. Rayîr-raşteyî awe û çamure de bîyêne vîndî û pira nîyamêne derbazbîyene. Yew dewij şî sere erebeyî de nişt ro. Bi molika destê xo da pişta gayan ro û ramitî. Erebeyê gayan nata-bota erzîyêne we û ver bi dewe giran-giran şîyêne.

*             *          *

Germê hamnanî êdî qedîyabî û cayê xo dabî serdê payîzî. Nê aşmanê payîzî de şîlîye rind varena. Teber wexto ke beno şan, beno tarî yaman beno serd. Serd û şawat ra ver, erd çile gêno û beno sey texteyê huşkî. Wexto ke beno şodir erd qirawî ra sipî keno. Ver bi perojî, tîje tanî dana erdî, erd beno germin; çilê erdî vilêşîno ra û beno vînd şono.

Xelîl şodir rew vaşt ra, arayîya xo kerde û şî hewşî ra pesê lengî vetî. Pesê lengî kerdî xo ver berdî cayê ke palaxa vaşî zaf a, uca pesî day çerênayene. Sirta mergan de, dima palaxe de lengî bîy vila û çeray hetanî germê perojî. Wexto ke bî peroj, rind bî germ, Xelîlî lengî top kerdî, ardî binê dara murîye de kerdî mexel. Manika xo kerde ya, perojê xo vet. Werdena perojî de, yew pîyaz, mast û teba di nanê tenîkî bî. Xelîlî mirdîya xo nanê xo werd û xo kerd mird. Sîya dare honik bîye û şîbî weşîya Xelîlî. Pişta xo şanite dara murîye. Vinika hewnî kewtbî Xelîlî ser. Şewa verî hewn nêkewtbî çiman. Verê dejê didanî ra sey pepûgî hetanî şodir bî zelal wendbî. Medax wexto ke beno şan, ti vanî adir kewno ra ci û dejeno hetanî şodir. Welhasil nê şewanê payîzî de teber ra serd, Xelîlê mi de adirê didanî nixelesîno. Xelîlî pişta xo şanite dara murîye, winî hewnode xorîn de şî. Lengî sîya dare de mexel de bî, yew bizade kole hebê corê lenga xo eştbî verê tije mexel bîbî û giran-giran nîşor kerdêne.

*           *         *

Xelîl binê sîya dare de hewnode xorîn de şîbî û fiş-fişa ey bîye. Xelîl aqil ra hebê kêm bî, rayîr nîyardêne serê rayîrî. Domanîye ra nat verê destanê may û pîyê xo de bî. Pîy û maye ey ser ra lerzêne û şew û roje çimê înan Xelîlî ser o bî. Nêbo ke çîyode xirab bêro sereyê feqîrê mi ser. Dewijan kî Xelîlî ra zaf hes kerdêne û çiqas ke dest ra amêne Xelîlî rê wayîr vejîyêne. Ge-ganê domananê dewe Xelîlî de lex-luxî kerdêne û Xelîlî qehran ra fatasnêne. Wexto ke Xelîl qehrîyêne, sey gayan orêne û vatêne:

– Ero, na çire caverdirê, weledê kutkan, cinan mîyarê mi ser!

Domanî ke defê kewtî ra ci reyna nivinetêne. Der-dormeyê Xelîlî de erzîyêne we û vatêne:

– Xelo xêx! Xelo xêx! Xelo xêêêx!

Xelîl, gêrêne domanan ser û fetelnêne înan dime. Yew het ra kî qehrîyêne û xeberî dayêne:

– Mi kirê herê xo di maya şima nêne, mi di astê pîyê şima nêne. Lo nê weledanê kutkan canê mi werdo û qedeno!

– Xelo xêx! Xelo xêx! Xelo…

– …

Domanan ke zor da Xelîlî û qehran ra fetesna, Xelîl cayê xo de bîyêne mat û vinetêne. Qayt kerdêne ke pêsîrê xo nêxelesnêno ra, xo nayêne ro kerrîye û xo ra veng û vaj birnêne. Xelîl çiqas ke aqil ra kêm bibo kî reyna qet xirabîya xo nêreştbî kesî. Winî goş nayêne xo ser, hal û keyfê xo de şîyêne. Destê Xelîlî ra her kar nîyamêne. Qet bese nêkerdêne ke yew kar bikero. Axirî Xelîl winî dima lengan û nêweşanê mal-dawarî de amêne û şîyêne…

*            *           *

Mîyan ra xeylê wext derbaz bîbî. Xelîl sîya dara murîye de hîna hewnode xorî de bî. Tîje êdî peyê koyan de bîyêne vînd. Va tenik-tenik amêne dêne rîyê Xelîlî ra û vengode nerm amêne goşanê Xelîlî. Xaftila erzîya we û vaşt lingan ser. Qayt kerd ke çi qayt kero, yew pese ca de çin a! Binê dara murîye tip û tal o… Tersode girs dekewt zereyê Xelîlî. Nêzana ke se bikero û kamcîn hetî ser şoro. Dormeyê dewe de şure eşte serê şure û qet çîyê verê çiman nêkewt. Der-dormeyê mêrgan de, hêgayan de û birran de rind qayt kerd feqet reyna kî çîyê nêdî. Xelîl tersan ra sey çucike recifîya. Heybetan ra nêzana ke se bikero. Omidê xo der-dormeyê dewe de bî: O kî Heq kor bo! Qet çîyê meydan de çin bî. Kanê ke nê cayan bîyêne… Ver kerd bi hete koyanê waran ser. Koyê ke hetê waran der ê zaf berz ê. Henên ê ke kaş-kuşan ra nênê derbaz bîyene. Xelîlî, sere kerd xo ver û şanit hetê waran ser û şî.

Xeylê cayan ra fetelîya û qefelîya. Hebê bîna xo girewte û cayê xo ra vaşt ra. Şî rest yew tumode berz. Giran-giran vejîya tumê berzî ser. Wexto ke vejîya tumî ser, arax de bîbî sîya. Xeylê wext bîna xo girewte û qaytê hetê dewe ser kerd, dewe de êdî lambayî ameybî tafîştene. Dûr ra dûr dewe de penceranê banan ra roştîya lambayan asêne. Xelîl ke winî qaytê dewe kerd, amê ke yacêro dewe ser. Tayê winî cayê xo de vinet û fikirîya. Xeylê ke fikirîya peyê xo çarna dewe û tekna ra ci giran-giran raya xo ra şî; ver bi waran, ver bi tarîyî.

Xelîl êdî heybetan ra ne kaş û kuşî zanayne ne zî veroj û dereyî. Di-hirê saetî qet cayê xo de nêvinet. Gêra û gêra, qefelîya. Mîyanê araxî de bênefes mend. Cayode xirabin de xo eşt erd. Kincî ser o qişo-viş bîbî. Êdî hende ke birr-mirran ra, kaş-kuşan ra çiqas ke ginayo war ro û vaşto ra Heqî zanayne. Şopê cayê xo de winî nişt ro. Araxê xo rind bî serdin, cayê xo ra vaşt ra. Zanîyê xo dejêne û qudum tede nêmendbî ke lingan berzo erd. Tumo ke Xelîl niştîbî ro nêzdîyê waran bî. Der-dormeyê tumî biran ra derbaz nêbîyêne. Verê tumî de dereyode xorîn derbaz bîyêne û bîyêne derg şîyêne. Kîşta dereyî de zinarode girs, verê ey de kî yew hênî bî. Awa hênî, binê salade tenike ra vejîyêne. Awa hênî, awade zelal û serdine bîye. To çiqas bişmitêne, hende şîyêne weşîya to, ci ra mird nêbîyêne. Têşanîye ver, Xelîlî xo cor de kaşî ra verda ra ame verê awa çemî. Na aşma payîzî de xuşe-xuşa awa çemî bîye û çi bikewtêne aye ver girewtêne berdêne. Xelîl gêra hetê zinarî ser û ame serê hênî. Teşanîye ver ti vanî bîbî pişikreş henî sere na awa hênî ser, giran-giran awe mirdîya xo şimite. Pîzeyê xo kerd pir, sereyê xo kerd berz û qaytê awa hênî kerd. Aşme zereyê awe de bêreqîyêne. Xelîlî, xeylê wext qaytê awa hênî kerd. Aşme, serê awa hêni de zaf weş bêrêqîyêne û Xelîl henî çimê xo awe de fikirîya û tey şî… Xaftila tersode xorîn kewt zereyê Xelîlî. Xil da û erzîya xo ser. Vinet… Winî lingan ser, dormeyê xo de nata-bota qayt kerd û va:

– Duman mi mecêro… Ezo feqîr û bêhal, nika çi wele xo ra kerî, kam hetî ser şorî?

Derg-derg qaytê awa çemî kerd. Awa çemî yê aşma payîzî bîbî şîp, girme-girma xo bîye. Koyan ra ciqas şilî û şepelî bivaro, kulî bîyêne derg, xo resnêne awa dereyî û tey kewtêne têmîyan û şîyêne.

*           *          *

Xelîl, verê çemî de vinet û qaytê awe kerd. Xeylê wext winî nîşt ro û qaytê awa çemî kerd û vinet. Nêmeyê şewe yo, Xelîlî de êdî taqet nêmendo ke lingan ser o vindero. Qudumê xo şîkîyayo… Serdî ver sey çucike recifîyêne. Gêra ya ame verê kemerade girse de nişt ro û pişta xo şanite kemere. Şewe êdî bîbî serd, dest-payê însanî ginêne war ro. Vayode serdin vaştîbî ra û sey kardî rîyê însanî birnêne. Xelîlî, xo kerdîbî pêser, bîbî qasê lapê. Xora hurdî bî û xo rind şanit verê kemera pîle, verê kemere de bî vind. Ceketê pişta xo, xo ser de ard pêser û şedêna. Serdan ver vinika hewnî kewtîbî ser û çimî nêbîyêne ya. Çimê xo girewtî û hewnode xorîn de şî…

Hewnê xo de xeyal dî ke moxirbe yo, dewe de keyeyî xo der o. Zereyê keyeyî qelebalix o û çiqas mordemo nêzdî esto kulî keyeyê înan de top bîyê û têkîşte de niştê ro qisey kenê. Xelîl hetê maya xo de, verê zanîyanê maya xo de nişto ro. Vêşan o, zaf vêşan o… Gêreno maya xo ver ke leteyêk nan bido ey. Maye bi nê halê ey huyena û goşdarîya ey nêkena. Xelîl vêşan o, zaf vêşan o. Nêzano ke se bikero. Şono hetê xalî, xalike, amike… Qet kesî de xêr çin o û her kesî xo nayo ra kerrîye. Ê ke qaytê ey kenê, ê kî bi halê ey huyenê. Tayî kî qîrenê ser û xo ra kenê dûrî. Xelîl, mirozin-mirozin ancîya şî kîler ke selika nanî ra nan vejo û biwero. Serê selike senî ke kerd ya, çi tede yo, zereyê selike de marode sîya û girs xo kerdo sey gilendike, henî zereyê selika nanî de vindeno. Xelîl qîja û selika nanî dem da, rema ame oda verî. Nîyada ke qet kes oda de çin o. Tik û tena mend… Çend deqîqeyî mîyan ra nêşî, fîtilê lamba şî xow ra û zere bî tarî. Çimî çim nêdîyêne. Xelîl, henî tarî de bêveg û bêvaj mend. Tarî yo henî tarî yo ke, tarî ver çimê însanî dejayne. Her cayê Xelîlî jan dano, jan dano û vêşeno... Xaftila Xelîlî çimê xo kerdî ya ke, hewn dîyo. Sereyê xo berz kerd, qaytê der-dormeyê xo kerd. Her ca tarî yo û vayode serdin êno. Serdan ver canê xo bîbî zê kemere, bîbî puç û qet tey nêvetêne ke parçeyê ey o. Hende ke, zanitêne ke hewnode şîrin kewtêne ser. Ti vanî ruhê ey canê ey ra ancîno û şono. Çimê xo girewt û hewn dî, hewn de yew xeyal, zereyê xeyalî de yew vengode nerm, gêrêno Xelîlî ver:

– Xelîl! Xelîl! Qida, destê xo bide mi, ez to berî…

– …

– Xelîl! Xelîl! Qida, destê xo bide….

– …

Veng birîya. Xelîl, xeyalê xo de yew cayo tal û bêwayîr de bî. Xaftila her çî verê çimanê ey de bî têser û têbin ra… Vurîya. Hîna doman o, domanode desserre. Xeyalê xo de, domanê dewe goge kay kenê û ey nêgênê mîyanê xo. Xelîl tik û tena, bêveng zereyê dewe de gêreno. Qet embazê xo çin ê. Embazê Xelîlî: pesê lengî, mar-milawin û dar-kemer ê, bê nînan çîyê xo esto? Axirî dormeyê nînan de êno-şono xo rê qisaveta xo ano ca. Reyna kî ge-gane şîyêne hetê domananê dewe feqet înan goştarîya Xelîlî nêkerdêne. Xelîlî kî hetê înan de bîyêne aciz, coka înan ra dûr şîyêne. Axirî xo rê ke embazî nêdîyêne û ver şanitêne dar û kemerî. Bi dar û kemerî, mar û milawina qisaveta xo ardêne ca.

Xaftila veng ame goşê Xelîlî. Der-dormeyê xo de nîyada la kes çin bi. Veng ra teber meydan de qet dilqê çîyê nêaseno. Xelîlî veng û vaj xo ra birrna û goş na vengî ser. Vengê nermî:

– Xelîlê mi, ez zana ti feqîr û tena yî. Kes bi halê to nêzano; ti vêşan î, têşan î, çi halî der î, xemê kamî yo? Hetanî nika kamî xatirê to zanito, kamî destê to ra pêgirewt û virane vîşte to ra. Zerrîya kamî bi to veşaya û to nêdejnayo?

Ziwanê Xelîlî nêgêrêno ke çîyê vajo. Ti vanî bîyo kerr û lal, qet xo nêlewneno û mat bîyo vindeno. Çimî bîye pirrî hesîran û goş na vengî ser:

– Dê qisey ke Xelîlê mi. Qey to xo nayo ra bêvengîye? Qaytê nê halê xo bike, zerrîya însanî to rê veşena. Qey ti bê may û pî nîyî ke kewtî no hal? Ez qida û bêlayê to bigîrî urze, destê xo bide mi, ez to na xirabîye ra bixelesnî ra û berî!

Çimê Xelîlî bî pirrî hesîran û berba. Vengê berbayîşê Xelîlî de dar û kemer helîya. Serre bi serre derd û kulî zereyê Xelîlî de top bîbî û o werdîbî, qedînaybî. Êdî pesa lenga nêweşe dima dar û kemeran ra amêne, vêşan-têşan şîyêne. Kesî nêvatêne ke Xelîl çi hal der o; weş o, nêweş o. Qet kesî goşdarîya ey nêkerdêne. Ma se bîbî, yew pîyayî goşdarîya ey bikerdêne û ey ra wayîr bivejîyêne. Embazîye bikerdêne û ey ra hes bikerdêne. Zûrî kerdêne, dewijan ra qet yewî ey ra hes nêkerdêne, kulîna o xapitêne û zereyê înan nê halê ey rê nêveşayne, zobîn…

Berba, çimî hesîran de bî vîndî. Berbayîşî ra veng zor amêne goş:

– Biberbe Xelîlê mi, biberbe! Wa zereyê to rehet bo! Vanê Heqê feqîran esto, ma kotî yo? Kamî dîyo? Bawo-bawo her kes heqê xo yo. Xelîlê mi, ti zana, ez vengê zereyê to ya, mi ra xirabîye nêrêsena to. Dê qida, urzê ma şîme ver bi roştîye…

Xelîl, mirdîya xo berba û rîyê ey bi hesiranê çiman ame şutene. Tengîya zereyê ey bîye vila. Xo giran-giran verda zereyê roştîye û tede bî vînd û şî û şî…

*       *        *

Wele bîye Xelîlê mi ra. A şewe, serdan ver, nêzdîyê waran de, verê kemere de hênî cemedîya û merd. Şodir hîna zelal nêbîbî, birayê ey o pîl Zeynel û têba di dewijan înan o ê halî de dî. Xebere da dewe. Dewe ra erebeyê gayan ard, Xelîl na serê erebeyî û hebê reseno zixm da girê. Girewt ard zereyê dewe…

Êdî bîbî danê şanî. Dewijan, meyîtê Xelîlî şut û bi kefenî rind pîşt. Mezelê dewe, dewe ra nêzdî bî. Tayê dewijî rew şîbî mezelan ser û mezela Xelîlî kinitbî û salê mezele kerdîbî hazir. Meyîtê Xelîlî na defa kerd mafa na serê erebeyê gayan û ard mîyanê mezelan. Nêzdîyê nêm saete de Xelîl dard we. Mezele ra nameyê nênusna, hende ke di salî kerdî tîk, henî ca verda. Mezela ser de vengê berbayîşê cinîya bîyêne vila û şîyêne. Dewe bîbî tipûtal, veng û vaj ci ra birrîyabî… (*)

____________

(*) Na hîkaye “Musabeqaya Hîkaye û Şîîran yê Huseyîn Çelebî yê des û hewtine” de qismê lehçeya kirmanckî de xelata dîyine girewte. Dima rojnameyê Azadîya Welatî hûmara …?, yê roja 07.02.2010 de weşanîyaya. Labelê seba ke keyepelê Zazakî.NETî de biweşanîyo, hetê Roşan Lezgînî ra redakte bîya.