Mektuba Mamosta Malmîsanijî Derheqê Çekuyan de

Ziwanê (tercume) kayê “Ti Gara Nîyî” ser o ke hetê kaykerdoxanê tîyatroyî yê beledîya Dîyarbekirî ra amebi kay kerdene, Roşan Lezgînî yew nuşteyê krîtîkî keyepelê Zazakî.Netî de weşana. Tayê wendoxanê baldaran zî naye ser o fikrê xo nuşt, şîroveyî kerdîy. Nînan ra ê tewr biteferuatî, yê Kemreş Çewlîgî û M. Doganî yê. Şîroveyê birêz Kemreş Çewlîgî qismê nuşteyan de zî weşanîya. Mamosta Malmîsanijî zî na babete ser o mektubêk şawite.

Seba ke zaf faydeyê nê munaqeşeyanê wina bisewîye û erjayan averşîyayîşê ziwanî, wendox û nuştoxanê kirdkî rê esto, ma mektuba mamosta Malmîsanijî zî tîya weşanenê.

* * *

Merheba,

Şima nê nuşteyan de zafane çîyê rastî nuştî la goreyê zanayîşê mi, derheqê çekuyan de çend xeletîyê şima zî estê, ez binusa beno ke faydeyê xo bibo.

1)Verê heme çî ez wazena naye vaja: Zaf rey wendoxê kirmanckî (kirdkî) wexto ke nuşteyêk wanenî, tede tayê çekuyan vînenî ke înan rê xam î. Nê çekuyî mintiqaya înan de nînê vatiş, aye ra, ê bi xo nêzanî. Nê çekuyan ra tayê mintiqayanê bînan de estê, kirmancî (kirdî) şuxulnenî; coka ê zî kirmanckî (kirdkî) yê. Nêzanayîşê wendoxî nêbeno sebebê çinbîyayîşê a çekuye. Wendoxê nê çekuyan, herinda ke vajîy “ez nê çekuyan nêzana”, vanî “nê çekuyî kirmanckî (kirdkî) de çin î”. Ez biba, verê ke merdim wina vajo, qet nêbo heme ferhenganê kirmanckî ra biewnîyo baş beno. (Bêguman heme çekuyê kirmanckî ferhengan de zî çin î.)

Çekuyanê “xam”an ra tayê zî rasta qet yew mintiqaya kirmancan de zî çin î, yan nuştoxî bi xo viraştîy, pêardîy yan zî lehçe û ziwananê bînan ra girewtîy. Gama ke merdim kirmanckî nuseno, ge-ge mecbur maneno lehçeyanê bînan ê kurdkî ra yan zî zîwananê bînan ra çekuyan gêno. Girewtişê nê çekuyan de ganî metod çi bo, naye ser o ma şênî munaqeşe bikîy.

Nika ez bêra babeta çekuyan ser. Çend çekuyê ke şima behs kerdo:

1)Kemreş Çewlîgî wina nuşto:

“Zaten çekuya ke pê herfa ‘j’ destpêkena zazakî de çinî ya têna çekuya «jahr»î yena mi vîr û aya zî kurmanckî ra ameya bê ina yew çeku zî nîyena mi vîr.”

Kirmanckî de çekuyê ke bi herfa J dest pêkenîy estê. Tay î, la estê. Eke merdim ferhenganê kirmanckî ra biewnîyo naye vîneno. “Çinî ya” yewna çî yo, “nîyena mi vîr” yewna çî yo.

2)Goreyê lehçeya kirmanckî, çekuya “tepîşîyayox”î xelet a. Kemreş Çewlîgî na babete de rast nuşto. Viraştişê çekuyan keyfî nêbeno, ganî merdim zaf-zaf dîqet biko.

Franskî de, nê tewir çekuyanê ke bi suffîksê “–ox”î qedîyênî ra (sey çekuya “rotox”î) “participe présent” yan zî “nom d’agent”, fariskî de "êsmê fa’il" yan zî “sifetê fa’ilî”, tirkî de “etken ortaç” vajîyêno. Karê (fîîlê) “tepîşîyayîş”î karo pasîf (bi tirkî “edilgen fiil”) o. Kirmanckî de karê pasîfî ra nê tewir partîsîpî nêvirazîyênî. Seba ke karê (fîîlê) “tepîşîyayîş”î karo pasîf o, ey ra zî nêvirazîyêno.

Karanê pasîfan yê sey “tepîşîyayîş”î ra yewna tewir partîsîp virazîyêno ke ey ra franskî de “participe passé” yan zî “adjektif verbal”, fariskî de "êsmê mef’ûl" yan zî “sifetê mef’ûlî"; tirkî de “edilgen ortaç” vajîyêno. Nimûne (seba nêrî): tepîşîyaye, nusîyaye, kişîyaye.

3)Roşan Lezgînî wina nuşto:

“Labelê çekuya ‘finu’ herinda ‘sey (gibi)’ şaş ameyêne şuxulnayene. Vatêne ‘Keso finuy Gara’…”

Ez bi xo kirmanckî de rastê çekuya “fenda”/“fênda”/“fenî” ameya (manaya “gibi”ya tirkî de). Beno ke tayê mintiqayan de formê “finu” zî estbo.

4)Reyna Roşan Lezgînî nuşto:

“Edatê ‘di’ ke kirdkî de bîyo vîndî la kirdaskî de esto, seraser amebi şuxulanayene:”

Rast a na çekuya “di” zaf cayan de vîndî bîya la tayê cayan de hîna (hema) menda. Na çekuye Ferhengê Vateyî de zî esta (r. 139). Uca, Ehmedê Xasî ra nimûneyî estê.

Tayê cayan de herinda “di ... de”yî de, kirmancî (kirdî) nê forman zî vanî: “de ... da”, “de ... de”, “de ... dir”, “ede ... de”. Nê pêro zî Ferhengê Vateyî de estê (r. 126, 152).

Ez şima rê zaf selamî kena.

Malmîsanij