Ziwanê Qiseykerdişî - Ziwanê Nuştişî

Şêrko Bêkes (1940-2013) tenya şaîr nîyo, hîna zaf xebata “pêtûkirdinî soranî” de wayirê rolêkê muhîmî yo. Coka entelektuelê soranî wexto ke behsê averşiyayişê diyalekta soranî kenê, vanê “Şêrko Bêkesî ra ver û Şêrko Bêkesî ra pey” û bi eno qeyde di dewreyan de bala xwu danê soranî ser. Soranî de termê “pêtûkirdin” yeno manaya “safkerdiş”î, seke bi tirkî vanê “özleştime”. Kurdê ma yê soranî seba ke raşteraşt marûzê zilmê ereban mendê coka alerjîyê înan yê vera çekuyanê erebkî de zaf zêde yo. Şêrko Bêkesî û entelektuelanê badê ey, miyanê soranî ra vetişê çekuyanê erebkî sey xebata safkerdişê (pêtûkirdin) ziwanî dî û bi radîkalî tetbîq kerde. Labelê xebata înan hîna zaf hîssî bî, îlmî nêbî. Mesela, çekuya “qanûn (κανων)” bi eslê xwu yûnankîya verîne ra ya, uca ra kewta zaf ziwanan, helbet kewta kurdî miyan zî, feqet Şêrko Bêkesî û înan seba ke ena çeku erebkî de dîya coka soranî ra veta û herinda ci de çekuya mogolî “yasa” girewta. Sorananê ma yê Silêmanî herinda çekuyanê erebkî de fariskî û înglîzkî ra zî zaf çekuyî girewtî la gelêk çekuyê neweyî zî viraştî. Bi eno qeyde înan kurdîya soranî diyalektanê bînan yê kurdî ra dûr viste.

Eger soranan bineyke sebir bikerdêne, rewşe biresayne kewnê xwu û bineyke zî îlmî têwbigeyrayne, kumanc û kird û hewramî û lûrî zî daxilê xebata safkerdişê (pêtûkirdin) ziwanî bikerdêne, bi polîtîkayêka pêroyî ziwanî ser o bixebitîyayne, ewro diyalektê kurdî hende yewbînî ra dûr nêkewtêne, mabeynê diyalektan de meselaya famnêkerdişî hende xorîn nêbiyêne. Mesela, ez wexto ke metnanê verînan yê soranî wanena, ma vajin, nûşteyanê Îsmaîl Heqî Şaweysî wanena, bi rehetî fam kena labelê metnanê neweyan ra fam nêkena, mi rê zehmet yenê. Çimkî seke mi nimûneyê çekuya qanûnî nîşan da, seke kurdî tenya soranîya Silêmanî bo, xwu rê çekuyê neweyî viraştê yan zî sewbîna ziwanan ra girewtê. Mesela, ti sereyê înan cirabikerê nêvanê “merkez”, herinda ci de “senter”ê înglîzkî şixulnenê.

Kurmancanê ma zî enê davîst serranê peyînan de termê “zimanê akademîk” aver ard û soranan ra zî xirabêr kerd. Bitaybetî rojnameyê Azadîya Welatî de, kanalanê televîzyonî de, Enstutîya Kurdî ya Îstanbulî û heme weşanê ke derûdorê nînan de estbî, helbet kursanê kurdkî de zî yew ziwano ke zafê çekuyê ci tercumeyê çekuyanê tirkî yê, kerd tedawul û ziwanêko fabrîkasyon ard meydan. Kurmancanê ma zî eynî sey soranan hîna zaf çekuyanê erebkî ra alerjî girewt, mesela, kurmancanê ma herinda çekuya “qanûn”î de çekuya “zagon” ke kurdanê ma yê Qafqasya ra şinawitbî girewte. Oxro ke çekuya “zagon”î rûskî ya û kokê xwu çekuya yûnankîya kane “kanon (κανων)” ra ameya. Labelê înan nêzanayne ke “zagon” versîyonê rûskî yê çekuya “qanûnî” yo. 

Kurdîya soranî û kurmancî de enê her di çekuyî tenya yew nimûne yê. Eslê xwu de bi seyan çekuyê wina xeletî viraştî û diyalektî yewbînan ra dûrî vistî. Mesela, kurmancê ma herinda çekuya “dîn”î de çekuya “ol” ke “yol”ê tirkî ra xeripîyaya şixulnenê. Ti se kenê bike, mimkun nîyo merdim çekuya “ol” fekê kurmancanê ma ra vejo. Soranan û kurmancanê ma bi eno qeyde çekuyê diyalektan yewbînî ra dûrî vistî, coka tayê kesê xêrnexwazî çekuyan danê têver û vanê enê ziwanê ciya yê. Ma vajin, vanê zazayî vanê “qanûn”, kurmancî vanê “zagon” û soranî zî vanê “yasa”, coka enê her yew ziwanêko mustaqîl ê. Labelê eslê xwu de heme diyalektan de ena çeku tenya “qanûn” bî.

Axir kurmancanê ma bi eno qeyde awanîya ziwanî xeripna, qiseykerdiş û nuştişê ziwanî kerd zehmet, qiseykerdoxan de sey trawma texrîbatê qiseykerdişî viraşt û milet ziwan ra kewt dûrî. Çimkî qiseykerdişê “zimanê akademikî”, eynî seke yewna ziwan bimûsê û qisey bikerê, o qeyde yew çi yo. Coka kurmancê ma wexto ke qisey kenê, yan zî nûsnenê, merdim vano qey sewbîna milet ra yê û ameyê kurmancî mûsayê, yanî seke yewo xerîb kurmancî qisey bikero.

Kirdkî de zî Grûba Xebate ya Vateyî termê “ziwanê standardî” vet. Grûbe esas çekuyanê tirkî rêz kena û vera ci de çekuyanê kirdkî nana ro, bi eno qeyde ferhengê tirkî-kirdkî amade kena. Dima cayê çekuyan vurnena û ferhengê kirdkî-tirkî zî virazîyeno. Labelê miyanê çekuyanê kirdkî ra yew form weçînena û sey “standard” dîkte kena. Coka eynî sey aqubetê kurmancî, kirdkî de zî yew trawma ameye meydan! Trawmaya nuştiş û qiseykerdişê bi çekuyanê standardan, yanî nuştişê bi “ziwanê standardî”. Bi eno qeyde, bala însanan sîstemê ziwanî ra, gramer û îmlaya ziwanî ra vêşêr şî formê çekuyan ser. Standardo ke tiya behs beno, sey satndardê ke yeno zanayiş nîyo, çimkî peym û krîterî diyar nîyê. Standardê çekuyan tenya tercîh o, tercîhê çend kesanê ke beşdarê kombiyayişî biyê. Ma vajin, eger yew kombiyayiş de 13 kesî amade yê, çend formê yew çeku ke eşkayê bidê arê, dayê raydayiş, kamcîn çeku zêde ray girewte, a çeku bena “standard”.

Hasilê kelam, milet ferqê ci de bo yan nêbo, ferasetê “zimanî pêtû” zî, “zimanê akademîk” zî, “ziwanê sdandardî” zî xisarêko cidî ke hende asan telafî nêbeno dayo awanîya kurdkî, diyalektî yewbînan ra dûrî vistê yan zî şar ziwan ra dûrî vist.

Herinda enê terman de ez termê “ziwanê nuştişî” pêşnîyaz kena. Çimkî heme ziwanan de “ziwanê qiseykerdişî” û “ziwanê nuştişî” esto. Ziwanê qiseykeredişî, ziwano ke şar cuya rojane de qisey keno ra yeno vatiş. Ziwanê nuştişî zî ziwano ke bi herfan û îşaretan yeno nuştiş ra yeno vatiş. Eno semed ra qeydeyê ziwanê nuştekî gereka diyar û standard bê, yanî stadandardîzasyon esas gereka îmla de yanî raştnuştiş de bibo. Mesela, qiseykerdiş de merdim eşkeno bi tonê vengî, bi ardimê hereket û mîmîkan meramê xwu îfade bikero, coka qeydeyê ziwanê qiseykerdişî hende qetî nîyê, labelê ziwanê nuştekî rê qeydeyê standardî ferz ê. Ziwanê nuştişî hem formel o, hem zî gereka şîve, fek û aqsanî hema vajê ke tede çinê bê.

Eke ma heme fekan de ziwanê nuştişî gore çekuyan binusnin û telafuz bikerin, xaseten eke bi ziwanê ma perwerde bibo, vera-vera şar zî bi ziwanê nuştişî qisey keno û êdî ferqê mabeynê ziwanê qiseykerdişî û ziwanê nuştişî miyan ra wedarîyeno.