Roşan Lezgîn / Nuştox

Seranserê tarîxî de kurdî hertim welatê xo de ciwîyayê. Nê welatan de, kurdî, cayî yê. Nameyê welatê înan Kurdîstan o.

Tirkî, şarê nê cayan nîyê. Asyaya Mîyanêne ra amey. 

“Seserra desine ra nat hêrişê tirkanê oguzan Asyaya Mîyanêne ra ver bi Rojawan bîy. Ver bi Xoresan, Îran, Mezopotamya, Îraq û Anadolî hêrişî bîy. Nê hêrişan çar seserrî dewam kerd. Yanî, seserra yewendesine, diwêsine û hîrêsine de zî hêrişî bîy.”

O zeman de, eke bi qaso ke dor ro yew dize (qela) bigêrîyo peyayê to estbîyêne, to şênayne yew împaratorî awan bikî. Mavajin ke, to yew diza mehkeme girewte. Dima ra to dizêna teslîm girewte û bi îqtîdarê aye da qebulkerdiş ke ganî bac (vergî) û leşkeran bido to, bi no qayde, to yewna dize, dizêka bîne, îqtîdarê xo wa girêda, to vera-vera welatî fetih kerdî, han to rê împaratorîye.

Esasê îqtîdarê împaratorîyan, bac girewtiş û leşker arêdayîş bi. Çi eleqeyê îqtîdarî, bi dînê kesî, bi ziwanê kesî, bi kultur û erf û edetanê kesî çin bi. Cemat, di tebeqeyî bi. Hetêk de îdarekerdoxî, heto bîn, deryaya şarî. Îdarekerdoxî wayîrê her çî bîy.

Bi qasê 150-200 serre ewro ra ver, Ewropa de fikrê nasyonalîstîye, yanî fikrê milletbîyayîşî (netewayetî) vila bi. Her koma şarî ke bi eynî ziwanî qisey kerdêne û tarîx de bi yew name ameybî namekerdiş, nê koman ra her yewe bîye yew milet, bîye yew netewe (ulus).

Sîstemê îdarekerdişî vurîya. Şarî bîy miletî. Miletî bîy dewlet. Milet bi xo bi îqtîdar; miletî ra her merdimêk bi “welatî (wetendaş)”, yanî bi wayîrê yew statu, bi wayîrê heqê raydayîşî, bi şirîkê îqtîdarî, bi şirîkê dewlete.

Gama ke fikrê welat û welatîbîyene vejîya meydan, meseleya sînoran zî vejîya meydan. Sînorê welatî, sînorê miletî bi, sînorê dewlete bi.

O wext, tirkî, nê welatan de îqtîdar de bîy la welatê înan çin bi. Yew parçeyê erdî, yew ko, yew ro, yew deşte, yew şaristan, yew qeza, yew nehîya yan zî yew dewa ke nameyê tirkan ser o namedîyaya, nê welatan de çin bîy. Welatê înan Asyaya Mîyanêne de bi. Welatê înan êdî bibi çolistan, cayê ciwîyayîşî nêbi. Vernîyê înan de di rayîrî estbîy. Yan mîyanê miletan de vindî bibîyêne yan zî, ganî xo rê yew welat peyda bikerdêne.

Cemîyeta Îttîhad û Tereqqî ke seba yewîya miletanê împaratorîya Osmanî ronîyaybî, verê şerê cîhanî kewtebî destê tirkan. Na cemîyete merkezê îqtîdarê împaratorîye zî vistibi destê xo. Prosesê şerê cîhanî de, na cemîyete, bi taybet zî Teşkîlatê Mexsûsa ke qadroyanê na rêxistine ra teşekul bîbî, qirkerdişê arminîyan, asurî-suryanîyan, yunan-rûm-pontusan û şerê vera rûsan de bîye wayîrê gelek tecrubeyî. Herçiqas tirkî şer de mexlûb bîy û xeyalê înan şikîyay la peynîya şerî de hêş leze ame sereyê înan. Fek cebheyê welatê ereban ra, Balqanan ra, Qafqasya ra, yanî fek welato xeyalî Turanîstan ra verada. Sînorê welatê xo, qasê qewetê xo ra newe ra ronay. Nê sînorî, teqrîben sînorê Tirkîyaya Ewroyîne yê. Esas, verê cû Kurdîstanê Osmanî heme, yanî Mûsil û Kerkûk zî mîyanê nê sînoran de bîy. La dima ra, vera Îstanbul, Îzmîr, Trakya û Antakya de îngîlîzan reyde bedelnay û Tirkîyaya ewroyîne nîya ro. Tirkê neteweperstî sey milet bîy îqtîdar.

Tam bîy se serrî (1908-2008) ke tirkê neteweperestî îqtîdar de yê. Mîyanê nê se serran de zafê xeyalê tirkan ê neteweperestî amey ca. Feqet meselaya kurdan bîye maro nêmkişte û verdîya canê înan. Seke tirkan waştêne, tam bi o qayde hel nêbî. Ez nika sebebanê naye munaqeşe nêkena. Sedemê sernêkewtişê tirkan, yan zî sedemê sernêkewtişê kurdan, zaf ê. Hem zaf ê, hem tewir bi tewir ê. Na, meselayêka derg a. Yewna mesela ya.

No neşrîyat senî beno wa bibo, bi destê dewlete neşrîyatê kurdkî, herçiqas tu heqêko resmî, tu statuyêka resmî kurdan û kurdkî rê nêaro zî, hetê vurîyayîşê zihnîyetî ra û tayê hetanê bînan ra muhîm o.

Dewleta tirke zaf bi îtîna, bi hemet têwgêrena ke kurdî sey yew milet û kurdkî zî sey ziwanê yew miletî nîyero naskerdiş, resmî nêbo. No çî, bi ma nîşan dano ke îqtîdarê tirkan, polîtîkaya xo ya se serran qet nerm nêkerda. Îqtîdar, karakterê xo eynen paweno. La hetêk ra zî îtîraf keno ke, nêşênayo meselaya kurdan, seke waştibi, seke xeyal kerdibi, hel bikero. Nêbi. Sedemê nêbîyayîşî zaf ê. Mi cor ra vatibi ke ez nê sedeman nika munaqeşe nêkena.

Esas mucadeleyê kurdan o tewir bi tewir, konjukturê cîhanî, îqtîdarê tirkan mecbûr kerd ke qerarêko winasî bigîro. Sewbîna tu çare nêmendo.

Tîya de persa muhîme na ya ke, ma se kenî, ganî ma kurdî çi bikin? Ma mecbûr ê ke bizanin, ma ha se kenî. Eke ma nêzanin ma se kenî, însîyatîfê ma çin bo, ma nêşênê sey miletî aver şêrin. Na babete de hêşê zafê kurdan têmîyanşane yo.

Ma vajin ke, na dewlete, yanî îqtîdarê tirkan, gama ke rayîrê yew dewe yan zî yew mezraya ma virazeno, seba xeyrê ma kurdan nêvirazeno. Esas, seba menfîetê îqtîdarê xo virazeno. Rayîro ke virazeno, tena goreyê îhtîyacê şîyayîş û ameyîşê tank, cemse yan zî topan virazeno. Zaf ehemîyet nêdano nê rayîran; heme şose yê, çal û kort ê. Labelê, netîce, rayîr ê. Badê ke rayîrî virazîyay, dewijanê ma, şarê ma, helbet nê rayîran ra îstîfade kerdo, menfîet dîyo. Ma vanê “rayîrê dewa ma” û ma wayîrîye ro nê rayîran kenê. Ma qaymeqaman ra, walîyan ra, parlementeran ra wazenê ke wa rayîranê ma asfalt bikê, wa hîra bikê. Weçînayîşan de ma vanê, eke partîya şima rayîrê ma tamîr nêko ma rayanê xo nêdanê şima. Ge-ge, tayê rayîrî asfalt benê, hîra benê. Ma wazenê, coka benê. Axir benê.

Rayîr badê ke virazîya, êdî beno rayîrê amî. Herkes şêno nê rayîrî ra vîyaro, şo û bîyo. Heqê herkesî esto ke vajo, miqateyê nê rayîrî be, rayîrî megîre, labelê heqê tu kesî çin o ke vajo, kam nê rayîrî ra vîyaro “xayîn o, ajan o!...” Kam bi çi heqî kamî keno xayîn? Rayîrî rê minet çin o. Badê ke rayîr virazîya, êdî kes nêşêno vajo, no rayîrê pîyê min o, yan zî xeyrê bawk û bawkalanê mi ra virazîyayo! Rayîr, êdî rayîr o. Eke no rayîr hetê dewlete ra virazîyayo, xora, mesrefê ey bi baco ke mi dayo, baco ke pîyê mi, kalikê mi dayo, virazîyayo. Helbet, ê tank û top û cemseyê ke wazenê qewmê mi qir bikerê, ez vera înan de xo ronênana, ez xovero dana. La ez hetanî ke gazan û koyan ra, çolbir ra fetelîyena, çira ez rayîr ra nêşî û nêyerî?

Îsmaîl Beşîkçî vano, “Serkewtişê kurdan, do serkewtişêko fîîlî bo”. Serkewtişê kurdan, heqîqeten zî fîîlî yê. Ma kurdî, gelek çîyan de bi ser kewtê. Serkewtişo fîîlî game bi game beno. Yanî, nişka ra yew peymane nêna îmzakerdiş û îqtîdarê kurdan ronênîyeno. Serkewtişo fîîlî de, ti bi mîlîman, bi santîman aver şinî la misêwa ti aver şinî, ti game bi game ver bi ronayîşê îqtîdarê xo yê neteweyî wa şinî.

TRT de neşrîyatê kurdkî, serkewtişanê fîîlîyan ê kurdan ra yew o. Ez o nê televîzyonî temaşe bika. Seba ke hîna vêşî xizmetê kurdkî, kultur û hunerê kurdan biko, ez o pêşnîyazan û rexneyanê xo zî bika. Hetta, ez o erzûhal binusa ke wa her di lehçeyanê kurdkî, yanî kurmanckî û kirmanckî (zazakî) pîya neşr biko, her di lehçeyan sey yewbînan bigîro. La ez esla qîmê xo pênêana. Hedefê mi, serê erdê kurdan de, serê welatê kurdan de, Kurdîstan de, hakimkerdişê îqtîdarê kurdan o. Helbet ziwanê resmî yê nê îqtîdarî, do kurdkî; kurmanckî û kirmanckî bo.

Diyarbekir, 30.12.2008