Roşan Lezgîn / Nuştox

Silêman Çevîk edîtorê Weşanxaneyê Nûbiharî û kovara Nûbiharî yo. Hem rasterast hem zî di rey bi telefon mi ra waşt ke ez yew dosyaya kirmanckî (dimilkî) înan rê redakte bika. Dosya, roja 02.01.2009 de adresa oresulan@hotmail.com ra notê “selamün aleyküm Size mevli dosyasını gönderiyorum. Tashihini yapıp gönderirseniz memnun olurum Süleyman'ın selamlarıvar. OSMAN TUNÇ” reyde mi rê ameye. No camêrd berpirsîyarê Weşanxaneyê Zehra yo.

Ez werişta, mi Osman Tunçî rê e-mail şawit, mi va, “Mi dosya girewte, seke mi soz dayo Silêmanî, ez do redakte bika la keremê xo ra numreyê telefonê Mela Cimayî bide, ez hem ey nas bika, hem zî tayê çîyê ke nuştişê ey ra fehm nêbenê, ez bipersa. Cewab nêame. Ez werişta mi Silêmanî rê telefon akerd. Mi numreyê telefonê Osman Tunçî ey ra girewt. Mi telefon akerd û ey ra zî telefonê keyeyê Mela Cimayî girewt. Ez Diyarbekir de manena. Mela Cima Bursa de, Silêman û Osman zî Îstanbul de. Mi çend rey Îstanbulî rê, Bursa rê telefon akerdo la ez behsê faturayanê telefonê xo nêkena!

Des-duwês rojî, her roje des-duwês saetî ez dosya ser o gureyaya. Fek rêze ra veradêne, hema vajêne, çeku û herfa ke mi mudaxele nêkerda çin a. Yanî, seke merdim newe ra binuso. Eke ez xo rê yew nuşte yan yew şîîr binusa, mi rê zaf asan o. Feqet dosyaya yewnayî, ma vajî, na dosya, ganî goreyê fekê Sêwregi binusîyo. Ez hol zana, eke yew ca de fekê Sêwregi ra averê bibo, Mila Cima do vajo, no çiçî yo, ti ya zandê min xerepnayên! Mi goreyê babetan ra dosya kerde 23 qismî. Çimkî wina nêbo, wendox nêşno asan biwano. Ma vajî, eke nê nuşteyê mi de paragrafî, cumleyî, noqta û vîrgulî çin bê, wendox şêno biwano û fehm biko?

Mi hewna telefon akerd, mi va derheqê cuya xo de yew kilmnuşte, yanî, tercumeyê halê xo û yew zî servateyo kilmek binuse, mi rê bişawe. Seba ke camêrdî emrê xo de çi rey ziwanê ma de nesr nênuşto, coka nê her di qisman ser o, çende rey mîyanê min û ey de e-mailî şîy û amey. Ez wazena nuşteyanê ey ra fehm bika ke çi vano, ez ey rê alfabe û raştnuştişê dimilkî îzeh kena, o mi rê behsê franskî keno. (Ma tirkî û dimilkî safî kerda, dore ameya franskî ser!) De wina hesab bikêne, nameyê xo, nameyê kitabî bîle şaş nuştê. Mesela, nameyê kitabî, sey “Siyero Nebi” nuşto. Ez vana, “Sîyer nêbeno nebî, ancax sîyerê nebî beno.” Mi hetanî pê da qebulkerdiş, muyî ziwanê mi wa amey. Mi ewnîya çîyê nêkewno bi sere, ez tede xax bena, pîzeyê mi maseno, mi fek vatiş ra, îzehkerdiş ra verada. Mi dosya edelna, mi Osmanî rê şawite, mi va, wa o bi xo Mela Cimayî rê bişawo. Mi va, serabin kontrol bikerêne, şima kotî nêecebnenê, wa mi ra vajêne, ez goreyê waştişê şima ra rast bika.

Dosya da-des rojî ra pey reya diyîne ameye. Mi ewnîya ke, zafê cayan xerepnaya. Tîya de ez wazena behsê yew dewijê xo bika. Dewa ma de yew Ap Hesen estbi. Cinîya ey Nacnîya Ase hem cinîyêka rindeke hem zî keyekere bî. Nacnîya Asa feqîreke bi Ap Hesenî yan zî bi qedera xo razî bibî. La nê Ap Hesenî, seke sîr pîyazî ra lomey bikero, ey zî winî cinîya xo nêcebnayne. Seba ke cinîya xo mîyanê şarî de xirab nîşan bido, kincê xo, şelwal û îşlikê xo dirnayne. Serre duwês aşmî qerpalin gêrayne. Nacnîya Ase şan de heme kincê ey pîne kerdêne, Ap Hesî serê sibay kincê xo piragirewtêne, şîyne yaban, hewna dirnayne, kerdêne qerpalek. Û kincê xo yê dirnayey nîşanê ber û hemberan dayne, vatêne “Bêrin bivînêne. Keyeyê mi de cinî çin a, çin a!” Cinîya xo şerme de verdayne.

Na dosya zî eynen bi no qayde, ez rast kena, ez şawena ke kontrol bikero, dosya apey yena ke xeripnaya, edim kerda. Mesela, bîlasebeb zafê cayan de vîrgulî (,) ronaybî. Vîrgulan ra pey zî 2-3 mîyane daybî. Ez Mela Cimayî rê telefon akena, ez vana, “Seyda, mentiqê nê mîyaneyan (arayan) çi yo? Dê mi ra vaje, ez bimusa.” Vano, “Ez winî kena ke wa wendox baş fehm bikero.” (Camêrd eqlê wendoxan ra şubhe keno, vano qey wendoxî kêmaqil ê!) Ez vana, “Qaydeyê nuştişî yê standardî estê. Mîyanê çekuyan de, nuqta (.), vîrgul (,) û îşaretanê bînan dima yew ara dîyeno.” Fehm nêkeno, vano, darê mi êzimê mi! Mesela, ez çekuya qewmî sey “qewm” nusena, ez rast kena, o tadano keno “qawim”. Ez vana “Çira ti winî kenî?” Vano, “Ma zandé Dımıliya fıni vané”. De bêre safî bike! De bêre na keleke na awe ra derbas bike! Gegane, ez xo rê vana, ez fek ci ra verada. Ez vaja, doyê şima gebola şima. Şima xo rê senî kenê bikêne. Ez xo ra şemayena. Heyfê mi ro keda mi yeno. Axir ez hewna dades rojî, roje dades saetî ser o gureyaya. Mi rast kerde. Mi qismê servate û tercumeyê halî zî newe ra nuşt. Mi şeklo peyên yew mektube reyde hem Mela Cima hem adresa Osman Tunçî rê şawit. Mektuba mi sey orîjînalî cêr de ya:

“Merheba kek Osman,

Verê heme çîyan, ez hêvîdar a ke şima hertim saxî, sihhet û silametîye de bê. 

Verê cû, gama ke to no metn mi rê şawit, ez da-des rojî serê sibayî ra hetanî şan ser o gureyaya, mi redakte kerd. Mi va, seyda Mela Cimayî rê bişawe, wa o zî kontrol biko.

To şawito, la Seydayî herinda kontrolî de, zafê cayan, mudaxeleyê şaşî kerdibî, rastkerdişê mi xeripnabi. Mesela, çiqas rêzî estê, bîlasebeb vîrgul (,) kerdibi mîyan. Bi no qayde mana xeripîyaya.

Mi ey rê telefon akerd, mi îzeh kerd. La wina aseno ke, tayê çîyan de yê xo ra nêno war. 

Ma vajî ke, sey nê rêzanê cêrinan, hem cayo bîlasebeb de vîrgul (,) ronabi hem zî bîlasebeb temamê cayan de vîrgulî dima vêşî ara/mîyan dabi.

Ez nê rêzan sey numûneyî nîşan dana:

“Ney dima înan pawit,    qerarê Pêxemberî.

Ey zî vat, no girwe do,   bibo zeydê Omerî.

*

Bêhemd amey vernîya,   Xalid îbnu Welîdî,

Eskerê îslaman ra,    didin kerdîn şehîdî.”

Esas, nuştişo rast de ganî winî bo:

“Ney dima înan pawit qerarê Pêxamberî.

Ey zî vat, no girwe do bibo zeydê Omerî.

*

Bêhemd amey vernîya Xalid îbnu Welîdî,

Eskerê îslaman ra didin kerdîn şehîdî.”

Ti mi ra bipersî, ez vana, tu manaya nê vîrgulan (,), ê ke mi sûr kerdê, çin a. Nê numûne yê. Temamê metnî bi no qayde, her rêze de yew vîrgul (,) bîlasebeb, vêşî ronîyayo.

Badê ke Seydayî mi rê şawit, mi newe ra, serabin, na reya peyêne, di rey no metn redakte kerd. Mi ezyetêko bol tede werd…

Axir, eke Mela Cima hewna bîlasebeb mudaxele nêko, ez vana qey, nika metn temam o.

Kek Osman,

Eke şima metn çap kerd, badê ke şima mîzanpaj temam bikê, keremê xo ra, o pelo ke tede şinasnameyê kitabî nusîyeno, mi rê bişawe, ez ey zî redakte bika. Semedo ke kitab bi dimilkî yo, ganî şinasname zî bi dimilkî binusîyo.

Hewna, key ke şima berg amade kerd, keremê xo ra, eke şima mi rê bişawê, ez bala xo bida hawayê nuştişê nameyî ser zî, do zaf baş bo.

Ez çira wina hessas têwgêrena, temîyan kena? Çunke, ezyetê mi bikewo mîyanê yew gureyî, ma vajî, nuşteyêk yan kitabêk binê destê mi ra bivîyaro, ez wazena ke bêqusûr bo. Yanî, eke siba yew kêmane tede bibo, wa kes nêkero milê mi de. …”

Tu cewab înan ra nêame. Ne Mala Cima Özusanî, ne berpirsîyarê Weşanxaneyê Zehra Osman Tunçî û ne zî berpirsîyarê Weşanxane û kovara Nûbiharî Silêman Çevîkî ra tu cewabêk nêame. Kesî ne va keyeyê to awan bo, ne va milê to bişîkyo! Ez werişta mi Silêman Çevîkî rê telefon akerd. Mi eynî çî ey ra zî rasterast bi telefon vatî. Silêmanî va, “Eke ti vanî, dosya baş a, ma çap kenî. Eke ti vanî baş nîya, ma çap nêkenî.” Mi va, “Çap bike. La wextê çapkerdişî ez şeklo peyên bivîna, baş beno.” Eke mi Silêmanî ra bivatêne çap meke, ez bawer nîya ke çap bikerdêne.   

Roja 17.06.2009 de Zilkîf Xweşhêvî ke Diyarbekir de kovara Nûbiharî û kitabanê Weşanxaneyê Nûbiharî ra eleqedar beno, 2 nusxey kitabî, yanî na dosyaya Mela Cimayî se kitab ardî day mi. Mi ewnîya ke ez çi bivîna! Zafê cayan Mela Cimayî xeripnayo.

Kitab bi lehçeya dimilkî yo la Silêman Çevîkî şinasnameyê kitabî û qismê tedeyî sey NAVEROK bi lehçeya kurmanckî nuşto. Qismê şinasnameyê kitabî de nameyê mi zî sey “redaktor” û nameyê xo zî sey “edîtor” nuşto. Mi nê çî Zilkîfî ra vatî. Zilkîfî desinde Silêman Çevîkî rê telefon akerd. Silêman vano, “Çiçyo, pêro kurdî yê, ferq nêkeno”. Ez vana, “Kitabê lehçeya kurmanckî ke hetanî nika şima weşanay, şima qet şinasnameyê kitabî bi dimilkî yan sorankî nuşto?” Vano, “Ney!” Ez vana, “Baş o. To nê kitabî de senî edîtorî kerda ke to nameyê xo sey edîtor nuşto?” Vano, “Îş olsin dîye. Dosya senî ameya verê destê mi, mi winî çap kerda.” Ez vana, “To çira nameyê mi sey redaktor nuşt? To çira mi ra nêpersa? Hema to telefon bikerdêne, to bivatêne, dosya ha destê mi de. Eke to redakte kerda keyeyê to awan bo. Ez nameyê to ser o binusa, nênusa? Ti wazenî şeklo peyên bivînê yan ney? Qey edîtorî winî ya?!” Labelê kek Silêman herinda ke rast biewnîyo mesela ra û heqe vajo, xo heredneno.

Ez werzena Mela Cimayî rê e-mail şawena, ez vana, to va, temam, ez dest nêdana şeklê peyênî, ka piresnsîb, soz, bext kotî yo? Dima ra ez nê e-mailî ey rê şawena:

“Merheba seyda,

Metno ke mi rast kerdo de, qismê servateyî, qewlê to ra “VATEN A VERÊN”, cumleya verêne wina ya:

‘Nê kitabî de ez bi şîîrkî, yanî bi nezm, heyatê pêxamberê dînê îslamî Hezretî Muhemedî qisey kena.’

Feqet to na cumle badê mi wina vurnaya:

‘Mi nê kitabî di, heyat a Hezretî Muhemmedî serera heta peyni neql kerdo.’ (Milla Cimayo Babij, Sîyerê Nebî, Weşanên Nûbiharê, Stenbol 2009, r. 7)

Kitab de zî eynen winî vejîyaya. Ez wazena na cumle çend hetan ra munaqeşe bika.

1.Cumle hetê gramerî (rastnuştene) ra şaş a. Nê şaşîyan ra;

a) Kurdkî (dimilkî, kirdaskî) de îzafeyê aîdîyetî cîya nênusîyenê. La to îzafeyê aîdîyetî yê çekuya ‘heyat’ cîya nuşto. Goreyê gramerê kurdkî ra ganî sey ‘… heyata Hezretî Muhemmedî …’ binusîyayne.   

b) Kurdkî (dimilkî, kirdaskî) de heme edatî cîya nusîyenê. La tu edatê ‘ra’ bi çekuya ‘sere’ ra beste nuşto. Goreyê gramerê kurdkî ra ganî sey ‘… sere ra hetanî peynî …’ binusîyayne.

c) To çekuya ‘peyni’ şaş nuşta. Rasta aye sey ‘peynî’ nusîyena.

d) To fîîlê ‘kerdo’ şaş nuşto. Yanî, herinda ke ti fîîl makî (bi tirkî: dişil) binusî, to nêrkî (bi tirkî: eril) nuşto. To ‘nê kitabî di’ çi neql kerdo? Çîyo ke ti neql kenî, yan to neql kerdo, eke nêrkî bo, fiîl zî nêrkî beno (kerdo), eke makî bo fiîl zî makî beno (kerda), eke zafî bê fiîl zî zafhûmar (bi tirkî: çoğul) beno (kerdê).

Ma bineyna zelal bikin. Ma vanî, ‘Mi saye werda’ (makî), ‘mi nan werdo’ (nêrkî), ‘mi gilyazî werdê’ (zafhûmar).

Na cumle de çîyo ke to neql kerdo çî yo? Heyate. Na çekuyêka makî ya. Ez kotî ra zana? Ez îzafeyê makî ra zana. To vato ‘heyat a Hezretî Muhemmedî’. Eke to bivatêne ‘heyatê Hezretî Muhemmedî’, rast o ke to fiîl nêrkî nuşto. La to makî nuşto. A game, ganî fiîlê to zî makî bîyêne. Yanî sey ‘Mi (…) heyata Hezretî Muhemmedî neql kerda.’

Nê yew cumle de xetayê gramatîk ê. Xetayê mentiqî zî zaf muhîm ê.

2.Ti vanî ke, ‘Mi (…) heyata Hezretî Muhemmedî neql kerda.’ To kotî ra neql kerda? Manaya neqlkerdene na ya ke, to yew ca ra, ma vajî ke to yew kitab ra girewta neql kerda. Labelê kitabê to de neqlkerdiş çin o, nuştiş, yanî qiseykerdiş/vatiş esto. To cayêk ra neql nêkerdo, to bi xo nuşto. Neqlkerdiş, ti zî zanî, çîyêk, ma vajî, îbareyêk, cayêk ra neqlê cayêna kerdiş o. Seke tirkî vanî, ‘aktarma’. Kurmancî û soranî vanî, ‘veguhestin’. To ‘aktarma’ yan ‘veguhestin’ nêkerdo ke ti vanî ‘Mi (…) heyata Hezretî Muhemmedî neql kerda.’ Çi eleqeyê neqlkerdene û nuştişê to yewbînî ra çin o! To nuşto. Beno ke, ti zî kitaban ra, merdiman ra musayî ke heyatê/cuya hezretî Muhemedî senî vîyarta û ti weriştê, to xo rê xovero ‘bi ziwanê dimilî’ nuşto, ti heyatê/cuya pêxamberî qisey kenî. Tu neqlkerdişêk kitabê to de çin o.

Mesela, mi a cumelya corine kitabê to ra neql kerda. Mi çimeyê xo zî nuşto. Neqlkerdiş no yo: ‘Mi nê kitabî di, heyat a Hezretî Muhemmedî serera heta peyni neql kerdo.’ (Milla Cimayo Babij, Sîyerê Nebî, Weşanên Nûbiharê, Stenbol 2009, r. 7)

3.Sey mentiqî, îtîrazê mi îbareyê ‘… sere ra hetanî peynî …’ rê zî esto. Rast o ke ti behsê cuya pêxamberî kenî la tekîdê (vurgu) ‘… sere ra hetanî peynî …’ şaş o. Ti ney, tu kes nêşêno cuya pêxamberî ‘sere ra hetanî peynî’ qisey bikero yan binuso, yan qewlê to ra ‘neql bikero’. Wexto ke ti vajî ‘sere ra hetanî peynî’ a game, yeno a mana ke, to her çî qal kerdo.”

Na tena yew cumle ya! La Mela Cima bi tirkî cewab dano nê îzehetê mi. Rûnê mi dano nanê mi ser, heqê mi keno destê mi:

“1.Yaptığın tariz ve kınamalarda haksızsın ve aşırı gitmişsin.

2.Bu kitabın müellifi benim ve son söz benim hakkımdır, seninle devamlı git-gel yapamam.

3.Bu kitap Siverek ağzına göre yazılmıştır ve ben öyle kalmasını istedim.

4.Standard bir Zazaca henüz oluşturulamamıştır. Bu husustaki çalışmalar birer denemedir.

5.Benim kitabımı ancak  Siverek ağzını bilen biri eleştirebilir.(Gözden kaçan bazı hatalar olabilir)

6.Yurtseverlik herşeyi halletmiyor. Dil konusunda henüz işin başındasın.

7.Sana telefon açmayacağım. Konferans dinlemeye niyetim de yok, takatım da yok. Benim kalbim buna müsait değil.

1. Benim için birinci derecede önemli olan  içeriktir.

10.Dilbilim üzerinde çalış. Bugün gramer diye tesbit edilen kurallar emin ol ki yarın çöpe atılacaktır.Bu sözlerimin haklılığını yirmi sene sonra anlayacaksın.

Yaptığın haksız eleştirilere karşılık yine de seni hoşgörüyor ve gözlerinden öpüyorum. 

Cuma Özusan-Bursa”

Seke aseno, gireyê xo eşto peyê gasarî, îşê xo qedênayo, kitabê ey çap bîyo, sey fermandaran waneno! Kêmîzanayîşê xo yê zazakî keno kêmîzanayîşê her kesî. Hey bimbarek, madem ke to rastkerdişê mi qebul nêkerdêne, to çira verê cû nêva? Madem ke ti binê na dara de bî, to bivatêne, ez qayîl nîya kes dosyaya mi raşt bikero, to çira nêva? Tam bîy dest serrî to na dosya nuşta, çira to hetanî nika çap nêkerde yan çira kesî to rê çap nêkerde?

Hetanî nika gelek dosyayî seba redaktekerdişî amey verê destê mi. Ez vana qey mi hetanî nika dorê 20 tene dosyayê kurmanckî û kirdkî (dimilkî) redakte kerdê. Zafê înan mi newe ra nuştê. La hetanî nika tu kesî bi qasê nê merdiman ez nêdejnaya. Nika çîyêk destê mi ra nêno, ez û qelema xo yê. Neheqî û bêhurmetîya ke bîya, ez teslîmê wijdanê merdiman û Homayî kena. Ez naye jî vaja, herçiqas mi ezyetêko pîl na dosya de werd, Silêmanî bê xebera mi nameyê mi sey “redaktor” tede nuşto la semedo ke badê redaktekerdişê mi, Mela Cimayî goreyê eqlê xo ra tede destkarî kerda, ez mesulîyetê redaktorîya nê kitabî qebul nêkena. Çi şaşîyê rastnuştişî estê, heme yê nuştoxî û weşangerî yê.

Dîyarbekir 18.06.2009

_________

(*) Îş olsin dîye: Xo rê bîlasebeb, keyfî.