J. Îhsan Espar / Nuştox

Tîje Tileloy ser o newe akewtibî. Zirqê aye rewna çemê Dîyarbekirî resaybîy. No çemo bi heybet, nika sey yew extîyarê fîtfîtayî, cila xoya heraye mîyan de bêveng herikîyaynî. Firêzeyê ke dopolê awe de bîy, sey zernî beriqîyaynî. Şarê Fîsqaya newe xo aqilîyabi. Tayê gedeyê zerd û zermilêqî teber a asaynî. Sey her nimajî, leteyê nanê înan înan dest de, çimê înan lîçin, qina înan virane û lingê înan warwayî bîy. Fîsqaya ra bineyna cor, Berê Koyî de vengê gedeyan ameynî. Gedeyan yew vengê bari û tenikî reydi veng daynî: Datlicî, datlicî! Karkeranê Dîyarbekirî leze kerdinî, ganî gurî ser biresaynî. Otobusanê karkeran yew bi yew Berê Koyî ra hereket kerdinî. Berê Sara ra vengê naleyanê estoranê paytonan ameynî. Çetalêrayiran (Dörtyol) de yew-yew texsî kesî çiman ver a kewtinî. Tira cêr Çarşûyo Veşate de dikandaran bi selewatan dikanê xo akerdinî. Şarê Qerecdaxe, Melîk Ehmed de hêdî-hêdî ca daynî sitlanê xoyê mastî. Berê Ruha ra ohet, Halî ver de qelebalix hîna vêşî asaynî. Diyarbekir de yew roja newa dest pêkerdinî. Heyat, ewro zî sey her roje basît û zehmet bi.

Roj hêdî-hêdî berz bînî. Berzbîyayişê rojî reyra, kuçeyê Dîyarbekirî hîna geş û weş bînî. Sûke de her roje ra vêşêr merdimî asaynî. Zafaneyê înan zî ciwanî bîy. Kîşta ke sîye bî, hîna sexlet bî. Eke kesî nêzanaynî ewro îmtihanê unîversîteyan estî, kes ka vajo qey Dîyarbekir şaristanê ciwanan o. Sereyê her kuçeyî de yew koma xortan vindertibî û binê a tîja hade de, xo mîyan de qisey kerdinî. Tîyageyrayîş û şîyayiş-ameyişê xortan hetê teştareyî ra hîna vêşî bibi. Kesî hinî zanaynî her kes xo yew gureyî rê amade keno. Heyecanê xortan rîyê înan ra asaynî. Ereq çareyê înan ra sey mircanan ameynî war. Merdimê ke biney Dîyarbekir şinasnaynî zanaynî ke ewro, yew roja tekine niya. Ko cay çîyê bicirîyo.

Çi bi sirrê na roje?

Çend rojî ra ver serekê partiya faşîst a tirkan Alpaslan Turkeşî vatibi: "Ez ko şêra Dîyarbekir!" Dîyarbekirijan zî vatibi: "Ma Turkeşî nêwazenî, nêbo- nêbo o bêro nê hanqaran! Cayê faşîstan na here ser o çin o!" Labelê Turkeşî, dewleta xo ra piştî girewtibî û a xo ra nêameynî war û vatinî: "Diyarbekijî se vanî wa vajî, ez ko şêra Moskowaya qije!" Nê qisey Turkeşî zaf zorê dîyarbekirijan şîbîy.

Terorê 12ê Adara 1971 derba mergî daybî hereketê milî yê kurdan ro. Kadroyê serranê 1960î tayê kerdbî hepisxaneyan, tayê zî surgun kerdibî. Partiyê kurdan, hema newe saz bînî. Partîya Turkeşî zî terorê Cuntaya 12ê Adara 1971 ra îstifade kerdbi û Diyarbekir de gelek mekteban û mehlan de bi hêz bîbî. Xortê welatperwerî kutinî teda û zulim bi şarî kerdinî. Labelê nika no terorê dewlete hinî biney sivik bibi. Qorê hepsîyê sîyasî newe hepisxaneyan ra vecaybîy. Hereketê kurdan newe ra organîze bînî. Xortanê unîversîteyan û roşnvîranê kurdan yew het ra vera nê faşîstanê sivîlan lej kerdinî û hetê bînî ra şoreşê Kurdistanî ser o munaqeşeyî kerdinî. Aktîfbîyayişê hereketê milî yê kurdan reyra perr û baskê faşîstan şikîyaybîy û roje bi roje kêmî bînî. Turkeş bi ameyişê xoyê Dîyarbekirî waştinî moral bido mîlîtananê xo.

Xortan û roşnvîranê kurdan çend rojî ra ver, xo mîyan de mişewre kerdbi û vera ameyişê Turkeşî şarî mîyan de propaganda kerdinî. Welatperweranê kurdan waştinî ke şar dekewo kuçan û ameyişê Turkeşî protesto biko û nêverdo Turkeş bêro zereyê Dîyarbekirî.

Belê, roje a roje bî. Rojanê peyênan ê hezîrana 1975î ra yew roje. Çîyo ke hinî diyarbekirîjî vajî çin bi. Xora wextê qalan zî nêbi. Berê Koyî ra bigêri hetanî Çetalêrayiran merdimî gillî ra bîy. Bedenê Tekî ra hetanî Postexaneyê Neweyî zî diyarbekirijî pê ser bîbîy. Heykelê Ataturkî ver de tayê faşîstî pawibê serêkê xo bîy. Eke Turkeş tîya biresaynî, ka tîya ra qisey bikero. Parka pey heykelî, rayîro ke şono Seyrantepe û rayîrê Fisqaya zî şarî girewtîbîy. Diyarbekirijan heme çar kinaran ra rayirî girewtîbîy. Ataturkî ra vêşêr kesê ke faşîstan rê wayirîye bikerdinî, çin bi.

Saete duyes ra pey, yew lajeko porderg, da-pancês hebî gedeyan reyra Berê Koyî de, cay ra vecîya. Xorto porderg kewtibi vernîya gedeyan, gedeyî zî ey dima rêz bîbîy û sloganî vatinî: Turkeş, kûçikê reş, Turkeş kûçikê reş! Gedeyan slogananê xo reyra milet mîyan de, xo rê yew ca veng kerd û sey eskeran, disîplîn û tempoyî reyra şîy-ameyî. Sloganê gedeyan bîy, sey yew çeqê adirî yo ke bikewo simerî mîyan. Şarê Berê Koyî, hêrîşî alaya (bêraqa) faşîstan a ke Beden ra veredaya bî, kerd. Çend xortê jêhatî, seke guleyo ke fekê tifîngî ra bifilitîyo, şîy Bedenî ser û layê alaya Turkeşî qerefna. Milet alaya faşistan, xo destan mîyan de lete-lete kerde û adir pa na. Şar demêk duyê alaya faşîstan ra ewnîya. O hing de, qorînî zî hêrîşî faşîstanê verê heykelî kerd. Lejê Dîyabekirî dest pêkerdbi. Hinî çi kes nêşîyaynî nê miletî biedelno.

Dîyarbekirijan sondê Turkeşî werdbi. Şima mi persî, mesele, tena meseleyê Turkeşî nêbi. Ez bawer nêkena ke şarî gureyê ke nê Bedenî ver de qewimîyaybî, xo vîr ra kerdîbî. Ma zanî, kurdan nuştiş xo rê edet nêkerdo labelê îlle bawkalan tornan rê, mayan û pîyan lacan rê vatibi. Behsê 1925î îlle kerdibi. 1925 de kemalîstan topê xo eynî nê Bedenî ser o ronaybîy. Nê Bedenî ver de hezaran reyra ganfîdayê kurdan kiştîbîy. "Şêx Seîdo Kal" û çewres û heşt embazê ey nê Bedenî ver de xeniqnaybîy û hema bi nimitikî nê Bedenî ver de wedartîbîy. Labelê Şêxê rehmetî zî, kursîyê îdamî ser o vatibi: "Ko rojê tornê mi werdî û qesasê ma şima ra bigêrî!" Rehmetî zanaynî ke "no mîr hema zaf awe anceno." Û ewro, roje roja tornanê rehmetîyan bi.

Gama ke eylekan ramit faşîstan ser, faşîstî hetê heykelê bawkalê xo Kemalî ra vazday. Înan bawer kerdinî ke ko heykelê Kemalî înan rê wayirîye biko. Labelê Kemal Ataturk nêşîyaynî xo bipawo. Kerrey û şuşeyê ke xortanê Kurdan eştinî, vêşane Kemalî bi xo ro ginaynî. Kesî vatinî qey kurdî ewro şeytanî ricim kenî. Heykelê Kemalî yo ke kemalîstî qayîl nêbînî mîlçike ser ra bifira, nika kerrey piro varaynî. Yew dem ra pey vengê mîkrofanênê faşîstan birîya. Polîsanê tirkan nêşîyaynî şarî zeft bikî. Telsizê polîsan ra çend qisey kesî goş kewtinî: "kürt", "isyan."

Raşta zî kurdan ewro vera dewlete sere wedaritbi. Beno ke vernî de yewerî nêzanaynî no mesele wina beno. Labelê çîyo ke nika cirîyaynî raste-rast serewedaritiş bi. Her çiqas ke xortan dest bi nê meseleyî kerdbi zî, nika mesele, tena mesaleyê xortan nêbi. Her kes nê meseleyî mîyan de bi. Diyarbekirijî pîl û şenikî, cinî û camêrd pêro kuçan de bîy. Kamî ra çi ameynî texsîr nêkerdinî. Tay çîyî, çi rey vîrê kesî ra nêşanî. Xortan parka pey heykelî de faşîstan reyra lej kerdinî. Yew cinîya extîyara rîqirmiçîyaya xortan rê kerrey antinî pêser. Û bi kirdasî vatinî: "Lêxin, kurê min lêxin!"

Polîsan û eskeran, çekê xo rewna antîbîy. Nata-weta vengê sîlehan ameynî. Labelê kes goş pa nêkewtinî. Mudurê Emnîyetê Diyarbekirî Recep Şeker şarî de lebîyaynî ke ê şêrî keyanê xo. Tanî polîsan dabançeyê xo antibîy, labelê nêmekenîyaynî panî. Çend xortan, ramit yew polîsê inasarênî ser. Polîs ewnîya ke xortî dabançeyê ey tira gênî, vazda. Xortan ey dim na, polîsî hoke taday û Aslan Palasî het ra kewt kuçeyî mîyan. Xortan fek tira vera nêda. Ey dima vazdayî, cedeyo ke ver bi Postexanî şono ê cedeyî het polîsî resay. Polîs eşt ard û mirda xo kut. Sere û çimê ey tê şikitî. Dabançeyê ey tira girewt. Tira pey polîs lebîyayîş reyra dabançeyê xo xortan ra apey girewt.

Lej çend ke şînî ende hem vila û hem zî xidar bînî. Rayirê Fîsqaya ra hetanî Berê Koyî şarî, polîsan reyra daynî pêrû. Hewşê Fabrîqaya Reqî gillî ra şuşeyê vengî bî. Nê şuşeyî sîlehê kurdan bîy. Lejo tewr xidar rayirê Fîsqaya ser o bi. Heto bîn ra Sînemaya Dîlane ra hetanî Quluba Tucaran lejî dewam kerdinî. Kurdan ra yew xort, tîya şehîd bi. Hewna tîya xortan kulubeyê polîsan tê şikitî û adir pa na. Çend hebî erebeyê polîsan veşnayî. Yew erebeyê Keyeyê Guldoganan, Çayxaneyê Abîdî ver de vinderte bi. Keyeyê Guldoganan ra çend kesê faşîstî estbîy. Raîfê Liceyijî erebe şinasnaynî. Şi, fesale reyra qapaxê erebeyî hewana û çeqmaqê vet û adir pa na. Dima dûrî ra bi zewq temaşeyê erebeyê veşayî kerd. Xortan dukanê Wehbî Kurumî zî veşna. Şarî sewbî zî gelek dukan û erebeyê faşîstan veşnayî. Aslan Palas ra heta Berê Koyî, Berê Koyî ra hetanî Çetalêrayiran hema cayan de lejê polîsan û şarê dewam kerdinî. Mîlîtananê Turkeşî ra ê ke remaybîy xora remaybîy, ê ke mendibî zî zafanîya înan birîndarî bîbîy û polîsan ê berdîbî xestexaneyan. Lej hinî beyntarê kurdan û polîsan de bi.

Lej heme hewa ra kontrol ra vecîyabi. Her kesî xo het qerar daynî û çi tira biameynî kerdinî. Unîformaya polîsan ke heta a roje qirtê şarî tira qerifîyaynî, a roje pere nêkerdinî. Tifing û dabançeyanê polîsan şar qul nêkerdinî. Xewf dekewtibi pîzeyê polîsan. Kurdî bîbîy sey laserê wesarî, çî înan ver de nêvindertinî. Şarî yewbînan ra piştî girewtinî. Her kes qewetê zafîye hesîyabi.

Saete hîrê ra pey, tanqan Seyrantepe ra hereket kerd. Hinî Walî û Mudurê Emnîyetî zanaynî ê nêşîyênî şarî. Înan çend saetî xo ceribnabi.

Tanqa verêni rayirê Seyrantepî ra asay. Paletanê tanqan asfalt şeqnaynî. Gumî û nalî dekewtibîy ê cayan. Tanqa verêne lezkanî vera xo day rayirê Aslan Palasî. Ameyêşê tanqan reyra milet çend sanîyey vindert. Wina fahm bînî ke milet nêzana se bika. Nişka ra yew camêrd qîrra:

-Xo berzê tanqan ver! Meverdê ke tanqî aver şêrî!

Kesî vatinî veynî yew qumandarê ordîyê nîzamî emir dayo eskeranê xo. Hema yew hewe de çend sey kesan xo erd ra derg kerd. Milet hende lejî rî sur bibi ke, merg xo vîr ra kerdbî. Tanqî mecbur mendî vindertî. Eskerê ke tanqa verêne ramitinî sereyê xo cayê xo ra vet û matmende dorûverê xo ra ewniya. Fekê ey akerde mendbi. Seke vaco ”na çi dewa ya?” Kurdan ra veng nêvecaynî.

Hetê êreyî ra lej tikê sist bibi. Yew xebere ameyî va "Turkeş şîyo Wîlayet." Şarî na rey vera xo taday Wîlayet. Lej Wîlayetî zî resa.

Dîyarbekirîjan hinî nêzaynî vinderî. Çend saetî vera faşîstan û merdimanê hukmatî lej kerdbi û muradê xo resaybî. Verê ke bêro Dîyarbekir Turkeşî beyanat beyanatî ser o daynî û vatinî: "Sînoranê Tirkîya mîyan de cayo ke ez nêşîyîno şêro çin o." Kurdan ey nawitibi, hele esto ya çin o! Turkeş amebi Dîyarbekir, labelê hewa ke amebi eynî o hewa şibi. Kurdan nêverdabi o Dîyarbekir de qisey biko. Nêverdabi kutikê ey Dîyarbekir de bilawî. Mîlîtanê Turkeşî raşta zî mîtîngan de lawaynî. Çunke bi goreyê mîtolojîyê tirkan, demo ke tirkî Ergenekon ra vejiyênî, reyberê înan verg beno. O semed ra verg sembolê faşîstanê Tirkan bi. Û mîtînganê Turkeşî de faşîstî rasta-rast lawaynî.

Nêzdî mexrebî hinî lej qedîyabi. Her kes şinasî, embaz û merdimanê xo geyraynî. Xortê paçdiratey, lingwarway û sereşikteyî ê cayan ra geyraynî. Xortî birînanê xo ra nêşermayaynî. Ewro yewna roje bî. Birînî şahidê camêrdîye bî. Yewerî nêzanaynî kam merdo, kam mendo. Xestexaneyan ver de hewara may û pîyan bîy. Qereqol û nezaretxaneyan de ca nêmendibi. Her kes merdimanê xo, gedanê xo persaynî.

O hing de Quluba Tucaran ver de vengê qelabalixî ame. Da-pancas tenan yew merdim xo polan ser nabi ê cayan ra çarnaynî. Qelebalix beyntarê  her di parkan ra viyart, ame cedeyê Aslan Palasî ser. Merdimo ke polan ser o bi, parlementerê Diyarbekirî Hesen Deger bi. Merdimanê Hesen Degerî, ey rê çepikî kutinî û vatinî: "Deger, Deger!" Hesen Deger zî polanê înan ser o keyfan ver firraynî û  her di destê xo sey qertalî tê şanaynî.

Tanqî û cemseyê eskeran hêdî-hêdî zereyê Diyarbekirî ra vejîyaynî. Polîsî ê cayan ra nêasaynî. Labelê hewna zî kuçeyê Diyarbekirî xalî nêbînî. Merdimanê ke çi rey yewbînan nêdibîy, bîbîy sey way û birayê yewbînî û nêwaştinî tê ra biaqetî. Ewro hemînî camêrdî kerdbî. Bi vindertişê xo seke biwazî na camêrdîya xo rê wayîrîye bikî. Eke kes raştî vaco heqê înan zî bi. Kurdan çend serran ra pey, reya verêne vera faşîstan û dewlete piştî daybî yewbînan û semedê îdealanê mîlîyan lej kerdbi.

Yew qifleyê xortan xafila dest bi sloganan kerd. Vengê slognan çende ke şînî vêşî bînî. Nê sloganê xamî bi. Ez vana qey nê sloganî Diyarbekiri di reya verêne vajiyaynî. "Kurda ra Azadî. Halklara Ozgurluk (Şaran rî Azadî)." Xortan goreyê nêm seete sloganê xo vatî û dima vindertî. Kesî vatinî qey Diyarbekir azad bîyo.

Tarîxê Diyarbekirî, bi nê lejî, hîna pêt (zengîn) û rengîn bi. No lej bi destpêkerdişê yew dewrê neweyî. Diyarbekir faşîstanê sivîlan ra bincaran pak bi. Xortanê kurdan qewetê şarê ma, çimanê xo ver de dî. Bawerîya şorişgêranê kurdan hîna vêşî û xurt bî. Bêhesab xortî, bi nê lejî doza xoya milî hesîyay. Vêşaneyê nê xortan dima partiyanê kurdan de xebitîyay û ti ra qorî bîy serekê partiyan. Reyna qaremananê nê lejî ra, qorî bîy gerîllay, qorî bi serran zîndananê tirkan de mendî û xo ver ro da û qorî zî sey Wedat Aydinî kurdan û Kurdîstanî ser o sey camêrdan merdî. Kirrey qale, Diyarbekir nê lejî ra pey bi Diyarbekir.

Eşa ra pey şarî kuçeyê teng û xurînî xo ra pey cade verdayî, şîy keyanê xo. Qawexaneyan de radyoyanê tirkan, beyanatê serekenê partiyanê tirkan daynî. Înan behsê "bölgenin hasasiyeti" û "milli birlik ve bütünlük" kerdinî. Labelê vateyo ke mezgê xortan de çirringaynî, "Kurda ra azadî" bi.

­­­­­­­­_____________

(*) No nuşte kovara Yekîtîya Nivîskarên Kurd-Swêdê Wan, nr. 5 de, 1993 de neşr bîyo. Mi hetê rastnuştişî ra goreyê qeraranê Kombîyayîşanê Kirmanckî newe ra redakte kerdo. (J. Îhsan Espar)