Roşan Lezgîn / Nuştox

Mi çend rey Dîyarbekir de xîtabê şarê xo kerdibi. Par hamnanî ez şîya Bazîd, mi Festîvalê Ehmedê Xanî de şîîrê xo wendî. Pêrar zimistanî zî ez şîya Mêrdîn, mi hîkayeyê xo wendibî. La esas tim xîyalê mi de bi ke ez rojêk Çewlîg de xîtabê şarê xo bika. Dima ra zî Mamekîye, Pîran, Gêl, Dara Hênî, Gimgim, Sêwregi, Xulaman, Pali, Maden û Hêni de xîtabê şarê xo bika. Çunke ez yew nuştoxê kirmanckî ya û esas nê merkezan de kirmackî yena qiseykerdiş. Nika nê merkezanê ma ra Çewlîg de ez reseya hesreta xo, ê bînan rê zî Homa pîl o.

Reya verêne tîya ra şîyês serrî verê cû ez reyke şîya Çewlîg. Ma şîy veyveke arde. Sey hewnî yeno vîrê mi. Payîz bi. Ma eşayêk resay sûka Çewlîgî. Heme dikanî padaye û dinya tarî bî. Roja bîne şefeqêk ma veyveka xo hewilna arde. Reyke zî par payîzî ez şîya Çewlîg. Pêro pîya di saetî tede menda û agêraya. A roje ra nata çi gama ke nameyê Çewlîgî cayêk de vîyareno, yan zî yew qalê Çewlîgî keno, ê minareyê qotî ke şahidîya erdlerzî kerdêne, yenê verê çimê mi. Labelê reya hîrêyine ke ez seba viraştişê yew programê edebî şîya Çewlîg, yanî no şîyayîşê min o peyên muhteşem bi.

Par hamnanî embaz Nîhat ke Çewlîg ra yo, seba kursê kirmanckî amebi Dîyarbekir û ma kurs de yewbînî şinasnabi. Bi no qayde rasterast yew têkilîya mi Çewlîgî reyde virazîyabî. Ey nîyet kerdibi ke sendîkaya maliman (Egitim-Sen) de seba mi yew program amade bikero la qismet nêbibi.

Dima ra Nîhatî embazo erjaye Nûredînî reyde ez daya şinasnayîş. Badê ke Çewlîg de Merkezê Kultur û Hunerî yê Çewlîgî (Bingöl Kültür ve Sanat Merkezî) hetê tay embazanê erjayan ra abi, înan sey mêmano verên venga mi da. Programê ma vîst û hewtê (27. 05. 2006) Gulane de, saete dîyê (14.00) hela şanî de vîrazîya.

Kêna mi waşt ke a zî mi reyde bîyero Çewlîg, coka ma pîya saete hewt û nîme (7.30) de Seyrantepe de weniştî otubusa Çewlîgî.

Bêguman hemeyê welatan tewr zaf menga Gulane de rindek ê, helbet welatê ma zî menga Gulane de tewr rindek o. Dîyarbekir ra heta bi Çewlîg hemeyê welatî seraser çayîr û çîmen ra, vilik û çîçekan de xemilnaye bi. Heme ca rengîn ke rengîn; ma kamcîn hetî wa ewnîyaynî, wisar bi renganê xo yê tewr rindekan ma rê huyaynê. Nat û wetê rayîrî de dewijî mîyanê baxçe û hêgayan de xebitîyaynî, herra bostanan kendinê ke şitl tede ronê. Eke ma kewtî koyan, vewra ke vilişîyaynî, wina sipî-sipî dere û derxolan ra acêr herikîyaynî. Dibûrîyê koyanê ma yê berz û asîyan de vewre sipî kerdinî. Wexto ke mi ewnîyaynî teberî ra mi waştinî ke ez biba yew teyr û xo rê asmênê nê welatî ra biperra hey biperra.

1. Belê, hetêk ra xîyalê azadîye ez verare kerdinî la heto bîn ra nefretê bindestbîyayîşî çanqil eştinê hîsanê mi. Çunke Dîyarbekir ra heta bi Çewlîg rayîr seraser binê kontrolê dewlete de yo. Heme ca qereqol ê. Nê garnîzonanê leşkerî ra, o tewr gird, yanî yew alayîya leşkerî serê sînorê Dîyarbekir û Çewlîgî de, cayo tewr berz de, cayê xo girewto. Şîyayîş û ameyîş de wesaîtan vindarnenê û raywanan sehnenê.          

Bêguman hêşê merdimî çî ser o bo, çi aqilê merdimî de bo, merdimî rê çina derd bo, merdim zî ê vîneno. Merdim çinayî ser o hessas bo, o bala merdimî anceno. Bala mi zî tewr zaf tirkîqiseykerdişê kurdan ser o ya. No çî zaf bala mi kaş keno xo ser. Çunke nê çend serranê peyênan de tirkî zaf yena qiseykerdiş. Pîl-qij, herkes, heme kesî zerrî ra wazenê ke tirkî qisey bikerê. Gelo sebebê xo ters o? Çunke ‘ters’ bi xo zî yew hêzo polîtîk o. Gelo ma çiqas tersnenê, ma hende zî qatîlanê xo ra hes kenî? Îlhaqkerdişê kulturî, yew haleto şîzofrenîk ano meydan?! Sîyasetê ma ziwanê tirkî reyde beno coka şarê ma zî hende tirkî qisey keno?...

Otobusa ma pirrî bî. Heme zî şarê ma yê Dara Hênî û Çewlîgî bîy. Qismêk tira koyanê peyê Licê de amey war, Wareyê Merge de tay amey war, tay Dara Hênî de amey war. Tirkî qisey kerdinê. Tirkîyêka xirab e. Mi rê zaf-zaf xerîb û ecêb yeno ke însanê ma hende zor danê xo ke tirkî qisey bikerê. Ez vana qey sebebê xo yê tewr bingeyinî psîkolojîkî yê. Çend rey munasebetê min û muawinî û tay raywanan virazîyayî. Mi kirmanckî qisey kerd, înan zî tirkî. Ma yewbînî ra weş fehm kerdinê la ne ê tirkîya xo ra amey war û ne zî mi kirmanckî ra fek verada.

Ez hol nêzana, gelo sûka Çewlîgî, sûka Dara Hênî de zafane kamcîn ziwan yeno qiseykerdiş? Çi merdimê ke Çewlîg de leqê mi amey, yan zî munasebetê ma virazîya, zafine kirmanckî qisey kerdinê. Gelo tena mi reyde kirmanckî qisey kerdinê?!...

Nûredîn û keko Ehmedê Dirihî amey vernîya ma. Keko Ehmed seba ke programê mi goşdarî bikero roja verê cû şibi Çewlîg. Sûke de çend embazê bînî zî rastê ma amey û ma pêro pîya şîy Merkezê Kulturî. Mi bala xo da ke dayzayanê mi dest pêkerdo, Merkezê Kultur û Hunerî yê Çewlîgî ra bi kilmîye vanê “Merkez”. Cayê Merkezî pasajê Xeylonî de, mîyanê sûke de yo. Qatê serî yê nê pasajî de no Merkez abîyo. Cayêko hîra yo. Zereyê ey weş dekore kerdo. Binê banî û dêsê merkezî palasan û xalîçeyanê Çewlîgî ra xemilnayo.

Mi kitabê Gregori Jusdanisî Modernîzmo Ereymende (Gecikmiş Modernizm) de wendibi ke, Jusdanisî Yûnanîstano modern de behsê averşîyayîşê ziwan, kultur, huner û edebîyatî kerdinî. Vatinî, “Yew welat de seba averşîyayîş û geşbîyena ziwan, kultur, huner û edebîyatî çar çîyê muhîmî lazim ê: 1.Mekanî (Merkezê kulturî, kafeyê ke tede edebîyat û huner yenê munaqeşekerdiş, eywanê sînema û tîyatroyî, eywanê konferans û kombîyayîşan…), 2.Weşanî (Weşanxaneyî, çapxaneyî, rojname û kovarî, kitabî û kitabxaney û kitabrotoxî, radyo û televîzyonî…) 3.Musabeqeyî (Musabeqeyê hunerî, edebî; musabeqeyê şîîran, musabeqeyê hîkayan…), 4.Antolojî (Antolojîyê şîîran, antolojîyê hîkayan…). Wexto ke nê çar heme çî têreyde bi aheng yew şaristan de cayê xo bigêrê, helbet o şaristan de yew medenîyeto newe zîl dano, ziwan populer beno…”

Bêguman bê nê çîyanê ke Jusdanis qisey keno, helbet vernîya înan de resmîbîyayîşê ziwanî, destekê dewlete zî zaf muhîm o. La ez bi xo tu hêvîya mi na dewlete ra çin a ke sey merdiman werzo kerdişê xo ra poşman bibo û agêro xizmetê kultur û ziwanê ma bikero, yan zî seba averşîyayîşê ziwan û kulturê ma teşwîk bido şarî. Ney! Ma fek nê çîyan ra vera dî, wa ma rehet verdê, xeyrê înan ma rê lazim nîyo, minetê înan dîyarê Qîlê Şemî ra! Labelê, ez vana qey nê şertanê xiraban de zî ma şenê tay çîyanê başan bikerî. Çunke ma hende xoranêdîyaye û pungal, reben û evdal nîyê! Sey numûneyî, Çewlîg de abîyayîşê yew merkezê kulturî belkî çîyêdo zaf sade û basît biaseyo, la mi çim de seba kurdan, bi taybetî zî seba kirmancan, çîyêdo zaf muhîm o. Bajar de bîyayîşê yew merkezê kulturî zaf çî xo reyde ano. Mesela, badê ke ez, Nûredîn û keko Ehmed û her di kênayî ma nan werd û ma parka verê Camî (Dörtyol Parkı) de çay şimite, Nûredînî yew komika merdiman ke ma ra wet roniştibîy, bi mi nîşan day û va, “Nê embazî wazenê yew koma tîyatroyî saz bikerê…” 

Tabî kî nê îşaretê xeyrî yê. Eke ê embazî yew koma tîyatroyî amade bikerê, helbet do Merkez de pêşkêş bikerê. Û tîya ra pey, yanî badê mi zî do hema zaf kesî no Merkez de xîtabê şarî bikerê. Her xîtabkerdiş, her aktîvîte do ruhê şaristanî de tesîrê xo bikero. Huner û edebîyat sey diştarîya wisarî vila beno; vîrusêko musbet!... Û ma caran xo vîrî ra nêkerî, eke ziwanê ma bibo ziwanê hunerî, bibo ziwanê edebîyatî, a game kes nêşeno ziwanê ma bimirêno. Ez hêvîdar a, heme embazê ke wazenê huner û edebîyatî reyde eleqedar bibê, wa bi ziwanê xo nê fealîyetan bikerê. Wa tay bo wa bi ziwanê ma bo. Yanî, eke bi kirmanckî hunerê xo bixeliqnê û îcra bikerê helbet şarê ma zî do agêro ziwanê xo ser, la ney, eke ziwanê tirkî de fealîyetanê xo dewam bikerê, a game ma asîmîlasyonî rê benê ardimkar! Seke min û embaz şaîr Newzadî zî ma naye ser o sohbet kerdibi, ez hêvîdar a ke ma her yew bibî subjektê ziwan û kulturê xo. Nêke qewlê Edward Saîdî ra ma her yew bibî ‘ajanê’ emperyalîzmê kulturî yan zî qewlê Îsmaîl Beşîkçî ra ma her yew bibî ‘ajanê (taşıyıcı)’ kulturê dagîrkeran!

Mi uca zî va, ez reyna zî vana, şaîrê ma yê ke bi eslê xo kurd ê la tirkî nusenê, ke ez tayêne nêzdî ra şinasnena, merhebaya ma, şîyayîş û ameyîşê ma yebînî reyde esto. A cazîbeya xapînoke ya cagirewtişê mîyanê entellejensîya tirkî de ke şewq dana çimanê înanê derdinan, zêde rûmetê xo çin a! Ez qet zî nêwazena kesî bidejna labelê lazim o ke merdim tay çîyan bîyaro ziwan. Verênanê ma vato, “Dadîya kesî nêbena dadîya merdimî!” Xizmeto ke Cemal Sureyyayî ziwan û edebîyatê tirkî rê kerd, kesî nêkerdo. Ey kurdbîyayîşê xo nimit. La peynîya emrê xo de ro xo ame mukurî! Çi fayde? Ehmedê Şamlûyî xizmeto ke ziwanê farisî rê kerd, kesî nêkerdo. Ey zî kurdbîyayîşê xo nimit. La peynîya emrê xo de ro xo ame mukurî! Çi fayde? Selîm Berekat, Yaşar Kemal, A. Hicrî Îzgören, Metin Kaygalak, Kemal Varol, Selîm Temo, Okay Alay!…

Dinyayêk merdimî Dîyarbekir de estê ke xizmetê ziwan û kulturê qatilanê xo kenê. Bi tirkî hunerê xo xeliqnenî û îcra kenî; kovaran vejenê. Kovarî, weşanxaneyî û tay sazîyê tirkan re-rey sey ‘eferimêk!’ xelatan danê înan. Ê zî bi hîssanê çepgirîye xo tatmîn kenê la esasê xo de asîmîlasyonî rê xizmetêko erjaye (!) kenê. (Merdim senî weşik beno qatilê qewmê xo!) Medyaya serdestan ca dana înan û bi no qayde ciwananê ma yê bînan rê benê ‘model’.

Belê, ma hewna agêrin sûka Çewlîgî ya ke manena sanika ma kurdan; sûka derge û bêpeynîye. Verî ke programê mi dest pê bikero, mi merkezê Rojnameyê Çewlîgî (Bingöl Gazetesi) zîyaret kerd. Nûredîn û keko Ehmed zî mi reyde amey. Wayîrê rojnameyî birêz Selahattîn Mollaoğlu eleqeyêdo taybet û germin nîşanê mi da. Ey ez metbea de çarnaya û derheqê rojnamegerîye de malumatî day mi. Verî ke ez şira Çewlîg, embaz Nûredînî û mamosta Abdurahman Savî derheqê mi de malumat daybî ey û ey zî xebera ameyîşê mi pa fotografê mi wa rojnameyê xo de vila kerdibi.

Dima ra, gama ke ma odaya îdarekerdişê Merkezê Kultur û Hunerî yê Çewlîgî de roniştibîy, rojnameyê Vengê Çewlîgî (Bingöl’ün Sesi) û Rojnameyê Çewlîgî (Bingöl Gazetesi) ra di embazê rojnamegêrî amey mi het. Ma binêk sohbet kerd. Û tam saeta ke ganî programî dest pêbikerdinî, yanî bê ereymendene, tam wextê xo de embaz Nûredînî anons kerd û ez vejîyaya sehne.

Vernî de merdimî tay bî. Şarê ma tim erey dest pêkeno, coka ez vana qey zafine xo rê texmîn kerdibi ke program do erey dest pêbikero. Çunke, heta ke nîm saeta programî vîyartibi zî însanî ameynê. Goreyê texmînê mi ra hewtay-heştay tene merdimî amebîy. Zafane camêrdî bîy. La da-des cinî zî estibîy. Qismêk tira sereyê înan girewte bi.

Merkez de cîhazê elektronîkî mukemel bi. Da-vîst deqîqeyê verênî mi derheqê programî de, derheqê ameyîşê xo yê Çewlîgî de, derheqê ziwan û kulturê ma de tay agahî day. Dima ra muzîkî reyra mi şîîra xo “Ruho Vindîbîyaye” wende. Muzîk, fonêko nermek bi. Dima ra zî persan reyde ma sohbet kerd. Taykine destê xo kerdinê berz û bi vengê xo fikr û persê xo ardinê ziwan. La zafine zî persê xo nuştekî şawitî. Persê înan balkêşî bîy. Ez çend persan sey nuştişê înan, yanî bi hawayo orîjînal tîya de neqil kena:

Perse-1.Çend hebî kitab şima est? In kitabun xu de şima qayil biras senî yo amac? Şima îlhamî xu çitay ra genî, nîyuzî dilê şima çitay rê dejena, şima çitay rê behs kenî?

Perse-2.Xebatî zazakî qey rewac nivînen? Şîîr W.K.Merdimîn, eyê şima, kitabî şima her hetî ra edebîyat zazakî wo newî rê bes î. Qey şima nişken xu bid sinasnayîş? Kemonî çi wa?

Perse-3.Acıyı, kederi, ıstırabı bu denli bir halkın omuzlarına yükleyen iktidar ordusuna, kültür yokedicilerine; onlara dilin coğrafyasından verilebilecek en şık ifade nedir sizce?... Tşk…

Perse-4.Di nav huner û çanda kurdî da her şax xwi bîne ziman, li ba min ev dewlemendîkî mezin e. Ji bo şaxê kurmancî helbestek ji me re weynî ziman, em pir kêfxweş dibin. Helbesta “Sê û sê gulle”

Perse-5.Sayın Ozan,

Zazaların yaşadığı coğrafyada, Bingöl merkezi bir konum arz ediyor. Nasıl ki “İstanbul Lehçesi” Türkçe dilinde öz alınıyorsa, kişisel düşüncem, Bingöl Zazacası da öz alınrsa daha fazla ilgi görür kanısındayım.

Saygılarımla

Perse-6.Zazakî yew gilê kirdkî yu nu xuser yu zûn u? Zazey kird nu xuser yew millet u? Tay est vun ki zaza kird ni, şima vun se? Bimun weşi de

Perse-7.Birêz Roşan Lezgîn,

Derheqê edebîyatê kirdkî de şarê ma yê Çewlîgî rê şîret û tewsîyeyê to estî? Kerema xo ra eke estî ma rê bivaci.

Bê nê persê ke nuştekî persay, çend embazanê delalan, bi taybetî şaîr Newzad Valêrî dergaderg mi reyde sohbet kerd. No embazo erjaye ke zafane şîîranê xo bi tirkî nuseno û yew kitabê eyê şîîran zî neşr bîyo, ey mi rê îmze kerd û da mi. Dima ra mi kitabê ey wend. Şîîrê ey weş ê. Verê cû yew şîîra ey a kirmanckî kovara Vate de zî weşanîyabî. Zaf biqabîlîyet o, kirmanckîya ey zî zaf weş a. Ez hêvîdar a ke no embaz tîya ra pey bi ziwanê ma yo şîrîn binuso. Nêke tena Newzad, ez bawer kena ke çendna embazê delalî yê bînî zî estê ke qabîlîyetê înanê nuştişî esto û ez bawer kena ke do binusê.

Yewna merdimo delal esto ke ez behsê ey nêka nêbeno. Kovara Vate de yew şîîra ey (Wekîlo) weşanîyaya. Nuştoxê na şîîra weşe, keko Huseyn Burke zî ma reyde bi. Badê programî gama ke ma buroyê embaz Nûredînî de roniştî û ey ma rê çay û qewe îkram kerd, keko Huseynî heme şîîrî û fablî û deyîrê ke nuştibî, sey yew desteyê kaxidî cêba çakêtê xo ra vetî û mi rê wendî. O yew hozano raştikên o. Ez hêvîdar a ke embazê ma yê Çewlîgî ardimê ey bikerê; heme eseranê ey komputere de qeyd bikerê, ke Homa hes bikero, dima ra sey kitabî çap bibê.

Şan de saete 19.00 de radyoyanê Çewlîgî ra “FM-12” de ez bîya mêmanê programê dj. Yaşarî. Programê ey zî nîm saet dewam kerd. Derheqê mi de, derheqê nuştiş û edebîyatî de, derheqê nuştişê kirmanckî de persê xo persay, mi zî cewab da. Peynî de zî mi şîîra “Hubr”î wende.

Ez saete 21.00 de agêraya. Ez û Nûredîn û mudurê Merkezê Kultur û Hunerî yê Çewlîgî mamosta Abdurahman Sav, gama ke ma çatrayîrê Dara Hênî de pabeyê otubusa ke Qers ra ameynî û şîyînî Dîyarbekir vindertibî, ma verê dêsê garnîzonê leşkerî de zaf çîyan ser o sohbet kerd. Vêşane zî derheqê ziwan, kultur û edebîyatî de ma qisey kerd. Ma derheqê vetişê yew kovara kirmanckî de, derheqê sazkerdişê yew keyepelê enternetî de qisey kerd. Ameyîşê otubuse reyde sohbetê ma nîmcet mend la eke qismet bo ma do reyna dergûdila hem sohbet bikerî û hem zî pîya bigureyî…

Dima ra ke ez agêraya Dîyarbekir û xebera programê ma rojname û sîteyanê enternetî de bîye vila, zafê embazanê delalan ê sey keko Doç. Hîlmî Issi û Serdar Bedirxanî û çendnayê bînan daw ro mi kerd ke çirê mi xebere nêdaya înan? Çewlîg nêzdî bi, program zî roja şemîye, yanî tatîl de ameyo viraştiş, ka ê zî bîyerê xo rê hem temaşe bikerê hem zî Çewlîgî bivînê.

Homa hes bikero, reyna eke ez şîyerî Çewlîg, ez wazena tena ‘Hîkaya û Averşîyayîşê Ziwanî de Rolê Hîkaya Ser o’ sohbet bika, helbet verê şîyayîşê xo zî ez do xebere bida heme embazan ke wa hem bîyerê programî goşdarî bikerê û hem zî Çewlîgî bivînê. Çunke ez bawer kena ke Çewlîg do bibo merkezê huner û edebîyatê kirmanckî. Çira nêbo?